چالش‌های حقوق مالکیت فکری در عصر هوش مصنوعی مولد

اين نوشتار در تاريخ بیست‌وپنجم شهریور‌ماه ۱۴۰۴ در هفته‌نامۀ آفتاب حقوقی منتشر شد.

چالش‌های حقوق مالکیت فکری در عصر هوش مصنوعی مولد:

دعوای Britannica و Merriam-Webster علیه Perplexity AI

ظهور هوش مصنوعی مولد (Generative AI) موجب ایجاد پرسش‌های بنیادین در خصوص مرزهای حقوق مالکیت فکری شده است. شکایت اخیر Encyclopedia Britannica و Merriam-Webster علیه شرکت Perplexity AI  نمونه‌ای روشن از تنش‌های حقوقی در این حوزه است. شاکیان مدعی‌اند که Perplexity با اسکرپینگ محتوای وب (گردآوری از وب، برداشت وب یا استخراج داده‌های وب، نوعی تراش‌دادن داده است که داده را از وب‌سایت استخراج می‌کند)، کپی‌برداری و بازتولید غیرمجاز آثار، حقوق کپی‌رایت و علائم تجاری آن‌ها را نقض کرده است. در ادامه با بررسی ابعاد حقوقی پرونده و تحلیل تطبیقی آن با نظریات حقوقی موجود، نشان داده می‌شود که این دعوا می‌تواند به‌عنوان یک نقطه عطف در بازتعریف «استفاده مشروع» و «بازار بالقوه» در نظام کپی‌رایت ایالات‌متحده ایفای نقش کند.

هوش مصنوعی مولد در سال‌های اخیر توانسته است شیوه‌های تولید، انتشار و مصرف محتوا را دگرگون کند. این تحول، هرچند فرصت‌های نوینی برای دسترسی به دانش ایجاد کرده، اما چالش‌های بی‌سابقه‌ای در حوزه حقوق مالکیت فکری برانگیخته است. پرونده اخیر Encyclopedia Britannica Inc. v. Perplexity AI Inc. که در دادگاه فدرال نیویورک مطرح‌شده است، نماد بارز چنین چالشی به شمار می‌آید.

طبق ماده ۱۰۶ قانون کپی‌رایت ایالات‌متحده (17 U.S. Code § 106)، صاحبان اثر از حقوق انحصاری در تکثیر، توزیع و ایجاد آثار مشتق برخوردارند. هرگونه استفاده از آثار بدون اجازه، درصورتی‌که مشمول دکترین «استفاده مشروع» (Fair Use) نشود، می‌تواند به‌عنوان نقض مستقیم کپی‌رایت قلمداد شود (Gervais, 2020).

پژوهش‌ها نشان می‌دهد بخش بزرگی از داده‌های آموزشی مدل‌های هوش مصنوعی متکی بر محتوای دارای کپی‌رایت است. مطالعه‌ای در (2023) Journal of Intellectual Property Law تخمین زده است که حدود ۷۰ درصد داده‌های آموزشی می‌تواند ناقض حقوق ناشران باشد (Samuelson, 2023). این واقعیت، ضرورت بازنگری در مرزهای مشروعیت «وب‌اسکریپینگ» و استفاده از داده‌های عمومی اینترنتی را آشکار می‌سازد.

مدل پاسخ‌دهی Perplexity به‌جای ارجاع به منابع اصلی، محتوای وب را خلاصه می‌کند. این شیوه کارکرد سنتی موتورهای جست‌وجو مانند گوگل را به چالش کشیده است. پژوهش (2024) MIT نشان داد که استفاده از سیستم‌های خلاصه‌سازی مشابه می‌تواند کاهش ۱۵ درصدی در ترافیک ارجاعی به سایت‌های خبری ایجاد کند. بر اساس دکترین «بازار بالقوه» (Potential Market Test) در حقوق آمریکا، این امر می‌تواند نقض کپی‌رایت تلقی شود (Campbell v. Acuff-Rose Music, 510 U.S. 569, 1994).

به بیان ساده بازار بالقوه همان «فضای اقتصادی معقولی» است که ناشر می‌توانست در آینده از اثرش درآمدزایی کند. اگر عمل Perplexity این فضا را نابود کند، در حقوق آمریکا این امر مصداق نقض کپی‌رایت تلقی می‌شود؛ حتی اگر هنوز زیان مالی مستقیم اثبات نشده باشد. به‌عبارت‌دیگر، پرسش کلیدی دادگاه این است: آیا اگر این استفاده (مانند خلاصه‌سازی یا تولید پاسخ توسط هوش مصنوعی) به‌طور گسترده رواج یابد، بازار مشروعی که صاحب حق می‌تواند از آن بهره‌برداری کند، از بین خواهد رفت یا نه؟ بر اساس دکترین بازار بالقوه اگر دادگاه قانع شود که سیستم Perplexity به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بازار بالقوه ناشران برای فروش، اشتراک یا اعطای مجوز به داده‌ها را از بین می‌برد، احتمالاً استفاده آن «غیرمنصفانه» (Unfair) و ناقض کپی‌رایت تشخیص داده خواهد شد. این رویکرد، برخلاف برخی دفاعیات شرکت‌های فناوری است که استناد می‌کنند استفاده آن‌ها «تحولی» (Transformative) است. چراکه اثر بر بازار می‌تواند عامل تعیین‌کننده‌ای باشد که حتی بر فاکتور «تحولی بودن» غلبه کند (Campbell, 510 U.S. at 590).

بر اساس گزارش اداره کپی‌رایت ایالات‌متحده (2025)، بیش از ۵۰ پرونده فعال علیه شرکت‌های AI در جریان است. این روند نشان می‌دهد که نظام حقوقی آمریکا در آستانه بازتعریف مرزهای مالکیت فکری قرارگرفته است (Reese, 2022). برخی پژوهشگران بر این باورند که باید یک رژیم حقوقی ویژه برای داده‌های آموزشی هوش مصنوعی طراحی شود تا تعادل میان نوآوری و حمایت از ناشران برقرار شود.

پرونده‌ای که در سپتامبر ۲۰۲۵ (شهریور 1404) در دادگاه منطقه‌ای نیویورک (Case No. 1:25-cv-07546) طرح شد، نشان‌دهنده عمق این چالش‌هاست. دو شرکت Britannica و Merriam-Webster مدعی‌اند که Perplexity با اسکرپینگ محتوای وب، کپی‌برداری و بازتولید غیرمجاز مقالات، حقوق انحصاری آن‌ها را نقض کرده است. همچنینPerplexity  متهم به نقض علائم تجاری شده است؛ زیرا محتوای نادرست (AI Hallucinations) تولیدی آن به‌طور نادرست به Britannica و Merriam-Webster نسبت داده‌شده است. شاکیان علاوه بر درخواست غرامت مالی، خواستار صدور دستور قضایی برای منع استفاده غیرمجاز Perplexity از محتوای خود شدند. اهمیت این پرونده در آن است که علاوه بر نقض کپی‌رایت، ابعاد چندگانه حقوق مالکیت فکری ازجمله علائم تجاری را نیز درگیر ساخته است.

روشن‌ساز کلام

پرونده Britannica و Merriam-Webster علیه Perplexity نه یک دعوای تجاری ساده بر سر ترافیک وب یا درآمد تبلیغاتی؛ بلکه آزمونی سرنوشت‌ساز برای نظام حقوق مالکیت فکری در مواجهه با فناوری‌های نوین نقطه‌ای سرنوشت‌ساز در تبیین مرزهای حقوق مالکیت فکری در عصر هوش مصنوعی مولد محسوب می‌شود و اهمیت آن در چند سطح قابل‌تحلیل است:

(1) آزمون بنیادین برای دکترین‌های سنتی: دادگاه ناگزیر است به پرسش‌هایی پاسخ دهد که سال‌هاست در محافل حقوقی مطرح‌شده‌اند: آیا استفاده از آثار تحت کپی‌رایت برای آموزش و تولید پاسخ‌های خلاصه‌شده، می‌تواند تحت دکترین استفاده مشروع (Fair Use) قرار گیرد یا خیر؟ اگرچه در پرونده (Authors Guild v. Google, 804 F.3d 202, 2d Cir. 2015)Google Books دادگاه به نفع گوگل رأی داد و استفاده از نسخه‌های دیجیتال کتاب‌ها برای جست‌وجوی متنی را مصداق استفاده مشروع دانست؛ اما وضعیت فعلی پیچیده‌تر است. برخلاف Google Books که منجر به افزایش دسترسی و حتی فروش کتاب‌ها شد، مدل Perplexity متهم است که بازار بالقوه ناشران را تضعیف می‌کند. این تفاوت، می‌تواند نتیجه‌ای متمایز رقم بزند.

(2) شباهت با پرونده‌های تحول‌ساز گذشته: پرونده حاضر شباهت‌هایی با (A&M Records, Inc. v. Napster, Inc., 239 F.3d 1004, 9th Cir. 2001) Napster دارد؛ جایی که دادگاه ایالات‌متحده فعالیت Napster در تسهیل اشتراک‌گذاری فایل‌های موسیقی را ناقض کپی‌رایت دانست و آن را متوقف کرد. همان‌گونه که Napster نقطه پایانی بر یک مدل کسب‌وکار نوین اما ناسازگار با حقوق مالکیت فکری گذاشت، پرونده Perplexity نیز می‌تواند یا به محدودسازی مدل موتور پاسخ‌دهنده (Answer Engine) منجر شود یا بالعکس، به مشروعیت‌بخشی آن بینجامد.

(3) پیامدهای فراملی و سیاست‌گذاری آینده: تأثیر این پرونده محدود به ایالات‌متحده نخواهد بود. در اتحادیه اروپا، «دستورالعمل کپی‌رایت ۲۰۱۹» (Directive (EU) 2019/790 on Copyright in the Digital Single Market) و نیز قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا (EU AI Act 2024) بر ضرورت شفافیت در داده‌های آموزشی و احترام به حقوق ناشران تأکید کرده‌اند. نتیجه پرونده نیویورک می‌تواند در گفت‌وگوهای حقوقی و قضایی اروپا مورد استناد قرار گیرد، به‌ویژه در ارتباط با استثنائات (Text and Data Mining)TDM . همچنین، در سطح بین‌المللی، سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) از سال ۲۰۲۳ روند مشورتی «WIPO Conversation on AI and IP» را آغاز کرده است که هدف آن بررسی امکان تدوین یک چارچوب جهانی برای تعامل میان نوآوری هوش مصنوعی و حمایت از حقوق مالکیت فکری است. پرونده Perplexity می‌تواند به‌عنوان یک نمونه مطالعاتی (Case Study) در این گفت‌وگوهای بین‌المللی موردتوجه قرار گیرد.

(4) پیامدهای نظام‌مند برای آینده: درنهایت، اهمیت پرونده Encyclopedia Britannica Inc. v. Perplexity AI Inc. در آن است که می‌تواند همان نقشی را در حوزه حقوق مالکیت فکری ایفا کند که Napster برای موسیقی دیجیتال و Google Books برای کتاب‌های الکترونیکی ایفا کردند؛ یعنی پرونده‌ای مرجع که مسیر آینده یک صنعت را شکل می‌دهد. اگر دادگاه به سود Britannica رأی دهد، احتمالاً موجی از شکایات مشابه علیه سایر شرکت‌های AI در سراسر جهان به جریان خواهد افتاد و ناشران ابزارهای حقوقی قوی‌تری برای حفاظت از محتوای خود در اختیار خواهند داشت؛ اما اگر رأی به نفع Perplexity صادر شود، این تصمیم می‌تواند به‌عنوان یک سابقه قضایی مهم، آزادی عمل گسترده‌تری برای شرکت‌های فناوری در استفاده از داده‌های آنلاین ایجاد کند. به‌بیان‌دیگر، این پرونده آزمونی تاریخی است که نشان خواهد داد نظام حقوقی تا چه اندازه توانایی انطباق با چالش‌های مالکیت فکری در عصر داده‌محور و هوش مصنوعی را دارد. نتیجه آن احتمالاً به‌عنوان الگویی برای سیاست‌گذاران، دادگاه‌ها و نهادهای بین‌المللی مورد استناد قرار خواهد گرفت و می‌تواند بنیان‌گذار رژیم حقوقی جدیدی برای داده‌های آموزشی در سراسر جهان باشد.

منابع:

• Gervais, D. (2020). The Machine As Author. Iowa Law Review, 105(5), 2053-2106.
• Samuelson, P. (2023). Copyright and AI Training Data. Journal of Intellectual Property Law, 30(2), 145-182.
• Reese, A. (2022). Data Use and Copyright Boundaries. Berkeley Technology Law Journal, 37(1), 55-102.
• U.S. Copyright Office (2025). Annual Report on AI and Copyright. Washington, D.C.
• MIT Media Lab (2024). AI Summarization and News Traffic Study. Cambridge, MA.
• Campbell v. Acuff-Rose Music, Inc., 510 U.S. 569 (1994).
• Encyclopedia Britannica Inc v. Perplexity AI Inc, Case No. 1:25-cv-07546 (S.D.N.Y. 2025).