آربیتراژ هندی: نفت روسیه از پالایشگاه‌های هند به غرب می‌رسد!

اين نوشتار در تاريخ ششم شهریورماه ۱۴۰۴ در روزنامۀ ایران منتشر شد.

آربیتراژ هندی:

نفت روسیه از پالایشگاه‌های هند به غرب می‌رسد!

ایالات‌متحده طی هفته‌های اخیر به‌شدت از دهلی‌نو بابت واردات نفت روسیه انتقاد کرده و حتی تهدید به اعمال تعرفه‌های ثانویه کرده است. بااین‌حال، داده‌های رسمی و گزارش‌های مراکز پژوهشی نشان می‌دهد همان کشورهایی که هند را به تأمین مالی مسکو متهم می‌کنند خود در عمل از بزرگ‌ترین مشتریان فرآورده‌های پالایش‌شده این کشور به شمار می‌آیند؛ فرآورده‌هایی که بخش مهمی از آن‌ها با نفت خام روسیه تولیدشده‌اند.

1) آربیتراژ هندی

اسکات بسنت؛ وزیر خزانه‌داری ایالات‌متحده، در گفت‌وگو با شبکه CNBC مدعی شد که «برخی از ثروتمندترین خانواده‌های هند» اصلی‌ترین ذی‌نفعان واردات نفت خام روسیه هستند. او به‌طور مشخص به موکش آمبانی؛ مالک شرکت «ریلاینس اینداستریز» و ثروتمندترین مرد آسیا، اشاره کرد و گفت سهم نفت روسیه در سبد وارداتی هند از کمتر از یک درصد پیش از جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، اکنون به حدود ۴۲ درصد در سال ۲۰۲۵ رسیده است. بسنت این روند را «آربیتراژ هندی» توصیف کرد؛ به این معنا که پالایشگاه‌های هندی نفت ارزان روسیه را وارد کرده، فرآوری می‌کنند و سپس فرآورده‌های آن را در بازار جهانی به بهایی بالاتر می‌فروشند.

اتهامات تنها به وزیر خزانه‌داری محدود نمانده است. پیتر ناوارو؛ مشاور تجاری کاخ سفید در دولت ترامپ، در یادداشتی در فایننشال‌تایمز، هند را به تبدیل نفت تحریم‌شده روسیه به کالای صادراتی و «تأمین دلارهای موردنیاز مسکو» متهم کرد. استیون میلر؛ معاون رئیس دفتر کاخ سفید، نیز خرید نفت روسیه توسط هند را «غیرقابل‌قبول» خوانده است. چنین مواضعی نشان می‌دهد موضوع واردات نفت روسیه توسط دهلی‌نو در حال تبدیل‌شدن به یک پرونده جدی در روابط اقتصادی دو کشور است و احتمال اعمال تعرفه‌های ثانویه از سوی واشنگتن علیه هند افزایش‌یافته است.

2) ضعف سیاست غربی تحریم انرژی روسیه

داده‌های مراکز تحقیقاتی، تصویر روشن‌تری از ابعاد این تجارت ارائه می‌دهد. براساس گزارش «مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک» (CREA) مستقر در فنلاند، پالایشگاه جامناگار متعلق به ریلاینس اینداستریز؛ که بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان به شمار می‌رود، در سال ۲۰۲۱ تنها سه درصد از نفت خود را از روسیه وارد می‌کرد؛ اما در سال ۲۰۲۵ این سهم به حدود پنجاه‌درصد افزایش‌یافته است. در هفت ماه نخست همین سال 2025، این پالایشگاه 3/ 18 میلیون تن نفت روسی به ارزش 7/ 8 میلیارد دلار وارد کرده است؛ افزایشی ۶۴ درصدی نسبت به سال گذشته.

از فوریه ۲۰۲۳ تاکنون، جامناگار بیش از 9/ 85 میلیارد دلار فرآورده‌های نفتی به بازار جهانی صادر کرده است که ۴۲ درصد آن به کشورهای تحریک‌کننده روسیه رفته است. تنها صادرات به اتحادیه اروپا به 7/ 19 میلیارد دلار رسیده و صادرات به ایالات‌متحده نیز 3/ 6 میلیارد دلار بوده است. برآوردها نشان می‌دهد حدود 3/ 2 میلیارد دلار از این صادرات به آمریکا شامل فرآورده‌هایی بوده که از نفت خام روسیه تولیدشده‌اند. در عمل، این بدان معناست که آمریکا و اروپا با وجود مواضع سیاسی و تحریم‌های نفتی، بخش مهمی از نیاز خود را از همان نفت روسی تأمین می‌کنند؛ البته این بار از مسیر پالایشگاه‌های هند.

سیاست تحریمی «سقف قیمت» که از فوریه ۲۰۲۳ توسط گروه هفت بر نفت روسیه اعمال شد قرار بود درآمدهای مسکو را محدود کرده و هم‌زمان امنیت عرضه جهانی را حفظ کند. سقف قیمت ۶۰ دلاری، در تئوری نفت روسیه را برای کشورهایی چون هند و چین جذاب می‌کرد و امکان دسترسی ارزان‌تر به انرژی را فراهم می‌آورد. بااین‌حال، به دلیل تثبیت سقف قیمت در یک سطح ثابت و عدم اجرای مؤثر آن، این سیاست تا حد زیادی کارایی خود را ازدست‌داده است.

هم‌زمان، مسکو با استفاده از «ناوگان سایه» شامل صدها کشتی که خارج از چارچوب نظارت بین‌المللی فعالیت می‌کنند، توانسته بخش زیادی از نفت خود را با قیمت‌های بالاتر صادر کند. در ژانویه 2025 روسیه ۸۳ درصد از نفت خام از طریق این ناوگان حمل شد و هرچند این رقم در ژوئن به ۵۹ درصد کاهش یافته؛ ولی همچنان سهم بزرگی از تجارت انرژی روسیه از این مسیر انجام می‌گیرد.

این شرایط موجب شده که کشورهایی چون هند نه‌تنها دسترسی به نفت ارزان‌تر داشته باشند؛ بلکه با پالایش آن و صادرات مجدد، سود هنگفتی نیز به دست آورند. به همین دلیل است که آمریکا و اروپا در حالی هند را به «تأمین مالی جنگ اوکراین» متهم می‌کنند که خود در عمل، خریدار اصلی همین فرآورده‌های نفتی هستند.

3) استقلال استراتژیک هند

مقام‌های هندی بارها تأکید کرده‌اند که دهلی‌نو به‌طور غیرمنصفانه در این موضوع هدف انتقاد قرارگرفته است. وزیر خارجه هند تصریح کرده که اروپا و آمریکا همچنان از روسیه کالا وارد می‌کنند و این تنها هند است که بابت خرید نفت زیر فشار قرار می‌گیرد. درواقع، سیاست انرژی هند تابع ملاحظات داخلی و ژئوپلیتیکی خاص خود است.

به گفته کارشناسان، واردات نفت ارزان روسیه نه‌تنها به کاهش کسری حساب‌جاری این کشور کمک کرده؛ بلکه فرصتی برای نشان دادن استقلال استراتژیک در برابر قدرت‌های بزرگ فراهم آورده است. هند به سنت تاریخی خود در سیاست خارجی اشاره می‌کند؛ سنتی که از دوران جنگ سرد با عنوان «عدم تعهد» شناخته می‌شود. به باور دهلی‌نو، وابستگی بیش‌ازحد به غرب یا شرق می‌تواند موقعیت این کشور را در معادلات جهانی تضعیف کند.

از این منظر، خرید نفت روسی و هم‌زمان حفظ روابط گسترده با ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا، بخشی از سیاست موازنه‌گرایانه هند است. این کشور می‌کوشد ضمن بهره‌برداری از فرصت‌های اقتصادی، هزینه‌های ژئوپلیتیکی خود را کاهش دهد و جایگاه مستقل خود را در نظام بین‌الملل تثبیت کند.

با وجود مواضع تند، تحلیلگران معتقدند فشارهای واشنگتن علیه دهلی‌نو بیش از آنکه صرفاً به جنگ اوکراین مربوط باشد، به عوامل تجاری و اقتصادی پیوند خورده است. ترامپ از مدت‌ها پیش کسری تجاری آمریکا با هند را دستاویزی برای فشار بر دهلی‌نو قرار داده است. در سال‌های اخیر، هند تلاش کرده با خرید بیشتر انرژی و تجهیزات دفاعی از آمریکا، این کسری را تا حدی جبران کند؛ اما به نظر می‌رسد نفت روسیه اکنون بهانه‌ای تازه برای واشنگتن است تا فشارهای تجاری خود را تشدید کند.

به‌گفتۀ «آجی سریواستاوا»؛ کارشناس تجارت جهانی در دهلی‌نو، «تعرفه‌های پیشنهادی ترامپ برای واردات نفت روسیه توسط هند کاملاً ساختگی است. اگر فردا ترامپ و پوتین بر سر اوکراین توافق کنند، ایالات‌متحده بهانه دیگری برای تعرفه بر هند پیدا خواهد کرد.» این نگاه نشان می‌دهد موضوع نفت روسیه بیش از آنکه یک دغدغه امنیتی باشد، ابزاری برای مذاکرات تجاری و تنظیم موازنه روابط اقتصادی میان واشنگتن و دهلی‌نو است.

روشن‌ساز کلام

پرونده واردات نفت روسیه توسط هند به نقطه‌ای حساس در روابط این کشور با ایالات‌متحده رسیده است. درحالی‌که واشنگتن از «آربیتراژ هندی» سخن می‌گوید و دهلی‌نو را به سودجویی از جنگ متهم می‌کند، واقعیت این است که آمریکا و اروپا خود از بزرگ‌ترین خریداران فرآورده‌های پالایش‌شده هند هستند. به‌بیان‌دیگر، نفت روسیه اگرچه به‌ظاهر از مرزهای غربی طرد شده؛ اما از مسیر پالایشگاه‌های هند بار دیگر به بازارهای اروپایی و آمریکایی راه‌یافته است.

این تناقض آشکار، ضعف سیاست تحریم انرژی غرب و دشواری مهار روسیه در بازار جهانی نفت را به نمایش می‌گذارد؛ بازاری که در آن هند توانسته از بحران اوکراین فرصتی تازه برای تقویت استقلال اقتصادی و سیاسی خود بسازد.