ایران در میدان رقابت با نفت تخفیفی روسیه: اثرات تحریم‌های جدید اتحادیۀ اروپا علیه مسکو بر تهران

اين نوشتار در تاريخ چهارم مردادماه ۱۴۰۴ در روزنامۀ اعتماد منتشر شد.

ایران در میدان رقابت با نفت تخفیفی روسیه:

اثرات تحریم‌های جدید اتحادیۀ اروپا علیه مسکو بر تهران

درحالی‌که اتحادیۀ اروپا بسته تحریمی هجدهم خود علیه روسیه را تصویب کرده، تمرکز تحلیلگران انرژی بر پیامدهای این اقدامات بر بازار جهانی نفت افزایش‌یافته است. یکی از محورهای کمتر بررسی‌شده، تأثیرات غیرمستقیم این تحریم‌ها بر صادرات نفت ایران است؛ کشوری که با وجود تحریم‌های امریکا، همچنان توانسته بخشی از بازارهای آسیایی را در اختیار داشته باشد؛ اما آیا ورود نفت ارزان‌تر روسیه به این بازارها، موقعیت ایران را تضعیف خواهد کرد؟

1) سقف قیمت جدید نفتی و ابزارهای مکمل

اتحادیۀ اروپا سقف قیمت شناور برای نفت روسیه را ۱۵ درصد پایین‌تر از میانگین ارزش بازار تصویب کرد و آن را 6/ 47 دلار تعیین کرد. در چارچوب تحریم‌های جدید که از سوم سپتامبر ۲۰۲۵ (12 شهریور 1404) اجرایی می‌شود، سقف قیمت نفت دریایی روسیه از ۶۰ دلار به 6/ 47 دلار در هر بشکه کاهش‌یافته است و شرکت‌ها شامل کارگزاران بیمه و شرکت‌های حمل‌ونقل در داخل اتحادیۀ اروپا و انگلیس، نمی‌توانند برای تسهیل فروش بالاتر از سقف تعیین‌شده اقدام کنند. این اقدام به همراه تحریم ۱۰۵ نفت‌کش از ناوگان سایه روسیه، محدودیت بر معاملات خط لوله نورد استریم، بخشی از تلاش اروپا برای کاهش درآمدهای نفتی کرملین است. بن مک‌ویلیامز؛ عضو وابسته در حوزه انرژی و سیاست‌های آب و هوایی در اندیشکده اروپایی بروگل، گفت که این تحریم‌ها عملاً خطوط لوله نورد استریم را از بین برده‌اند. یک سری انفجارهای زیر آب در سپتامبر ۲۰۲۲ به خطوط لوله آسیب رسانده بود و بااین‌حال بحث‌هایی در مورد امکان احیای آن‌ها در آلمان وجود داشت. وی افزود که این تحریم‌ها، این کار را بسیار دشوارتر می‌کند.

کستوتیس بودریس؛ وزیر امور خارجه لیتوانی، در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: اتحادیۀ اروپا راه را هموار کرد. اکنون زمان یک طوفان تمام‌عیار فرارسیده است. سنای آمریکا باید به لایحه تحریم‌های روسیه رأی دهد. اروپایی ها امیدوارند که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به تهدید خود مبنی بر اعمال تعرفه ۱۰۰ درصدی بر هر کشوری که با روسیه تجارت می‌کند، در صورت عدم توافق صلح در ۵۰ روز، عمل کند.

در این دور از تحریم‌ها، اتحادیۀ اروپا همچنین هفت شرکت مستقر در امارات متحده عربی را به اتهام مشارکت در تجارت نفت و ارائه خدمات مدیریت کشتیرانی در حمایت از صادرات روسیه هدف قرار داده است. همچنین پالایشگاه نفت نایارا انرژی هند؛ که ۴۹ درصد سهام آن متعلق به شرکت روس‌نفت است، به این فهرست اضافه‌شده است.

اگرچه بخش عمده معاملات نفت همچنان به دلار انجام می‌شود و مؤسسات مالی آمریکایی نقش تعیین‌کننده دارند، اتحادیۀ اروپا با این بسته قصد دارد مسیرهای فرعی فروش نفت روسیه را مسدود کند. وزارت بازرگانی چین با انتقاد از اقدام اتحادیۀ اروپا مبنی‌بر قرار دادن نام تعدادی از شرکت‌ها و مؤسسات مالی چینی در جدیدترین بسته تحریمی علیه روسیه، این تصمیم را فاقد وجاهت قانونی و بی‌پایه دانست و تأکید کرد پکن از حقوق و منافع قانونی شرکت‌های خود قاطعانه دفاع خواهد کرد. اتحادیۀ اروپا در قالب این بسته تحریم‌های خود علیه روسیه، دو بانک و پنج شرکت چینی را به اتهام کمک به دور زدن تحریم‌های پیشین در فهرست سیاه خود قرار داد. سخنگوی وزارت بازرگانی چین با تأکید بر مخالفت همیشگی پکن با تحریم‌های یک‌جانبه، تصریح کرد: «چین همواره با تحریم‌هایی که فاقد مبنای حقوقی بین‌المللی بوده و بدون مجوز شورای امنیت سازمان ملل اعمال می‌شوند، مخالف است.» وی هشدار داد این اقدام اتحادیۀ اروپا می‌تواند تأثیرات منفی جدی بر تجارت دوجانبه و همکاری‌های اقتصادی و مالی چین و اروپا داشته باشد. این وزارتخانه ضمن درخواست توقف فوری «این اقدام نادرست»، اعلام کرد: چین برای حفاظت از حقوق و منافع مشروع شرکت‌های تحریم‌شدۀ خود، اقدامات لازم را اتخاذ خواهد کرد. طبق ادعای بروکسل، بانک روستایی تجاری هی‌هه و بانک روستایی تجاری هیلونگ‌جیانگ سویفن‌هه به دلیل ارائه خدمات مرتبط با رمزارزها که به گفته مقامات اروپایی «باعث تضعیف اثربخشی تحریم‌ها علیه روسیه شده است»، در این فهرست تحریمی قرارگرفته‌اند. این نخستین بار است که بانک‌های چینی از زمان آغاز بحران اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ در فهرست تحریم‌های اتحادیۀ اروپا قرار می‌گیرند.

2) پیامدهای مستقیم بر روسیه، رقابت غیرمستقیم با ایران

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که این تحریم‌ها در کوتاه‌مدت تأثیر چندانی بر عرضه جهانی نفت نداشته‌اند؛ به‌ویژه آن‌که روسیه با استفاده از تخفیف‌های بالا و ناوگان حمل‌ونقل جایگزین، فروش خود را به چین و هند حفظ کرده است. به‌عنوان نمونه، نفت اورال روسیه در ماه‌های اخیر با تخفیف‌های ۴۰ تا ۵۰ درصدی نسبت به نفت برنت به بازار آسیا عرضه‌شده است.

همین نکته، رقابت قیمتی میان ایران و روسیه را در بازارهای حساس آسیا به مسئله‌ای جدی تبدیل می‌کند. ایران نیز برای دور زدن تحریم‌های امریکا، عمدتاً به بازار چین و برخی خریداران فرعی در جنوب آسیا تکیه دارد. حال با تخفیف‌های تهاجمی روسیه، احتمال کاهش سهم ایران از این بازارها وجود دارد.

کارشناسان حوزه انرژی در این زمینه دو رویکرد اصلی دارند: دیدگاه نخست بر تأثیر منفی این تحریم‌ها بر ایران تأکید دارد. بر اساس این نگاه، روسیه با کاهش قیمت‌ها، مشتریان مشترک با ایران مانند چین را به سمت خود جذب می‌کند و درنتیجه، درآمد نفتی ایران کاهش می‌یابد. هزینه‌های بالای بیمه، حمل‌ونقل و ریسک‌پذیری بالاتر نفت ایران نیز این رقابت را دشوارتر کرده است. دیدگاه دوم معتقد است که تأثیر این تحریم‌ها بر ایران محدود خواهد بود. به این دلیل که تحریم‌های اروپا بیشتر متمرکز بر ساختار بانکی و حمل‌ونقل اروپایی هستند، درحالی‌که بازارهای اصلی ایران در حوزه آسیا و عمدتاً خارج از کنترل مستقیم اروپا قرار دارند.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایران در ماه مه ۲۰۲۵ حدود 8/ 1 میلیون بشکه در روز نفت صادر کرده است؛ رقمی که نسبت به دوره تشدید تحریم‌ها در سال ۲۰۱۹ افزایش محسوسی دارد. این آمار نشان‌دهنده توان نسبی تهران در حفظ مسیرهای صادراتی علی‌رغم محدودیت‌های موجود است. بااین‌حال، تحریم اخیر اتحادیۀ اروپا علیه حسین شمخانی؛ یکی از بازرگانان نفتی ایرانی به دلیل همکاری با روسیه، نشان می‌دهد که بخشی از شبکه صادراتی ایران ممکن است با پیامدهای غیرمستقیم بسته جدید روبه‌رو شود. علاوه بر این، در صورت افزایش وابستگی چین به نفت تخفیف‌دار روسیه، جایگاه ایران در این بازار نیز ممکن است به چالش کشیده شود.

روشن‌ساز کلام: ایران در تنگنای رقابت قیمتی

تحریم‌های جدید اروپا نشان‌دهنده عزم این اتحادیه برای افزایش هزینه‌های جنگ برای روسیه است؛ اما درعین‌حال چالش‌هایی را در روابط بین‌الملل، به‌خصوص با کشورهای کلیدی مانند چین و هند، ایجاد می‌کند.

باوجودآنکه این تحریم‌های جدید مستقیماً متوجه ایران نیستند؛ اما پیامدهای قیمتی و رقابتی آن‌ها در بازارهای آسیایی نفت ایران غیرقابل چشم‌پوشی است. در دوره‌ای که روسیه نفت خود را با تخفیف‌های چشمگیر عرضه می‌کند، رقابت ایران برای حفظ سهم بازار وارد مرحله‌ای سخت‌تر شده است. در این شرایط، ایران برای حفظ جایگاه خود، نیازمند راهبردهایی مانند کاهش هزینه‌های عملیاتی، تثبیت قراردادهای دوجانبه، استفاده از ابزارهای مالی جایگزین و تقویت روابط نفتی با چین و هند خواهد بود.