تهدیدهای ترامپ علیه بریکس: آزمونی برای ظرفیت جنوب جهانی در عبور از هژمونی

اين نوشتار در تاريخ سی‌ویکم تیرماه ۱۴۰۴ در روزنامۀ اعتماد منتشر شد.

تهدیدهای ترامپ علیه بریکس:

آزمونی برای ظرفیت جنوب جهانی در عبور از هژمونی

نشست سران کشورهای عضو بریکس که اخیراً در ریودوژانیرو برگزار شد، در مقایسه با گردهمایی‌‌‌های اخیر این بلوک کمتر جنجالی بود. این در حالی است که بریکس اخیراً شاهد گسترش سریع عضویت و پیوستن چند کشور جدید بوده است. با‌این‌حال، این نشست نیز از تیر تهدیدهای دونالد ترامپ، رئیس‌‌‌جمهور آمریکا، در امان نماند.

تنها نیمی از ۱۰ عضو بریکس؛ برزیل، اتیوپی، هند، اندونزی و آفریقای جنوبی، در سطح سران در این نشست شرکت داشتند. رهبران اصلی چون شی جین‌‌‌پینگ؛ رئیس‌‌‌جمهور چین و ولادیمیر پوتین؛ رئیس‌‌‌جمهور روسیه، ترجیح دادند شخصاً شرکت نکنند. به‌‌‌منظور پرهیز از تهدیدهای تعرفه‌‌‌ای آمریکا، میزبان (برزیل) تمرکز اصلی نشست را بر توسعه اقتصادی و مسائل اقلیمی قرار داد و از پرداختن به موضوعات حساس‌‌‌تری مانند استفاده از ارزهای محلی در تجارت درون‌‌‌بریکسی اجتناب کرد. این رویکرد با موضع دیرینه برزیل در قبال بریکس همخوانی دارد. لولا دا سیلوا؛ رئیس‌‌‌جمهور برزیل، بارها تأکید کرده که این بلوک «ضد هیچ‌‌‌کس نیست». مشاور ارشد او در امور سیاست خارجی، سلسو آموریم، نیز اخیراً گفت: «بریکس نه غرب است، نه شرق؛ بلکه جنوب جهانی است».

بیانیه نهایی نشست در بسیاری موارد به متنی کلیشه‌‌‌ای شباهت داشت. همچون نشست‌‌‌های پیشین، این بیانیه نیز از نهادهای چندجانبه‌‌‌ای چون سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول دفاع کرد و به مسائل فنی مربوط به تعاملات میان مردم، دولت‌‌‌ها، نهادهای مدنی و بخش خصوصی کشورهای عضو پرداخت. در بخش دیگری از بیانیه، اقدامات رژیم صهیونیستی در غزه مورد انتقاد قرار گرفت و از آرمان دولت مستقل فلسطینی دفاع شد. بیانیه همچنین حملات عامدانه به غیرنظامیان و زیرساخت‌‌‌ها در خاک روسیه را به‌‌‌شدت محکوم کرد، بدون آنکه صراحتاً از اوکراین نام ببرد. در‌عین‌حال، هیچ انتقادی از تجاوز نظامی روسیه به اوکراین در آن نیامده است. همچنین در این بیانیه بر لزوم حاکمیت فراگیر بر هوش مصنوعی و احترام به استقلال کشورهای جنوب جهانی در تنظیم مقررات تأکید شد. بیانیه نهایی با لحنی مبهم از سیاست‌‌‌های آمریکا نیز انتقاد کرد؛ ازجمله حملات نظامی اخیر واشنگتن به خاک ایران و اعمال تعرفه‌‌‌های یک‌‌‌جانبه که به گفته بیانیه «با قواعد سازمان تجارت جهانی ناسازگار است». بااین‌حال، از آمریکا در این سند نام برده نشد؛ نشانه‌‌‌ای از تلاش کشورهای عضو برای اجتناب از واکنش‌‌‌های تند کاخ سفید.

تهدیدات بعدی ترامپ؛ به‌‌‌ویژه برای کشورهایی مانند چین، هند و اندونزی که در آستانه توافقات تجاری با آمریکا هستند، نگران‌‌‌کننده‎تر است. در شرایطی که آرایش نظم جهانی در حال بازتعریف است، سازمان بریکس از یک بلوک نمادین به بستری واقعی برای همکاری میان قدرت‌های نوظهور جهانی تبدیل‌شده است. درست در همین زمان، تهدیدهای صریح و تلویحی دونالد ترامپ علیه اعضا و متقاضیان بریکس، یادآور بازگشت سیاست فشار و اخطار به سبک جنگ سرد است. به‌ویژه آنکه ترامپ، با زبان تند و هشداری صریح، کشورهایی را که به‌دنبال گسترش روابط با بریکس هستند، از «هزینه‌های سیاسی» این انتخاب ترسانده است.

این موضع‌گیری، کشورهایی چون هند و برزیل را که هم‌زمان روابط نزدیکی با ایالات‌متحده دارند، در موقعیتی پیچیده قرار داده است. درحالی‌که این کشورها عضو رسمی بریکس هستند، هم‌زمان از روابط اقتصادی، نظامی و استراتژیک با واشنگتن نیز سود می‌برند. پیام ترامپ ساده است: یا در مسیر هماهنگ با منافع ایالات‌متحده حرکت کنید، یا تبعاتش را بپذیرید.

در مقابل این فشار، مقامات برخی اعضای بریکس با زبانی روشن از حق انتخاب خود دفاع کرده‌اند. سلسو آموریم؛ مشاور ارشد رئیس‌جمهور برزیل، در واکنش به تهدیدات ترامپ تأکید کرد که همین تهدیدها نشان می‌دهد وجود سازمانی مانند بریکس چقدر ضروری است؛ سازمانی برای گفت‌وگو، تفاهم و اجماع. در همین حال، سیریل رامافوزا؛ رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی، با صراحت بیشتری گفت: «مایه تأسف است که وقتی حرکتی مثبت و جمعی شکل می‌گیرد، برخی آن را تهدیدآمیز تلقی کرده و کشورها را بابت مشارکت در آن تنبیه می‌کنند.»

بااین‌حال، بسیاری از کشورهای علاقه‌مند به بریکس، با احتیاط رفتار کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، رجب طیب اردوغان و کلودیا شین‌بائوم؛ رؤسای جمهور ترکیه و مکزیک، دعوت رسمی برزیل برای حضور در نشست اخیر بریکس را رد کرده و تنها وزرای خارجه خود را اعزام کردند. تحلیل‌گران معتقدند این تصمیم ناشی از فضایی ابهام‌آلود و پرتنش است که هشدارهای ترامپ پیرامون همکاری با بریکس ایجاد کرده است.

روشن‌ساز کلام: آزمونی برای توازن جهانی

کشورهای عضو و شریک بریکس همچنان به چندجانبه‌گرایی پایبندند و تمایل به حفظ روابط با غرب دارند. ترامپ اما تلاش دارد با زبان تهدید، کشورهایی نظیر ایران، کوبا و ونزوئلا را که به‌تازگی به بریکس پیوسته‌اند، منزوی کند؛ و هم‌زمان کشورهایی مانند ترکیه، عربستان، اندونزی یا آرژانتین را از پیوستن منصرف سازد.

درواقع، بریکس هنوز ازنظر ساختاری نهادینه نشده و بیشتر یک چارچوب سیاسی منعطف است تا یک سازمان کلاسیک؛ اما واکنش آمریکا به رشد تدریجی بریکس، نشانه‌ای است از تنگ‌شدن فضای مدارا با جهان چندقطبی.

سیاست تهدیدآمیز ترامپ، تصویری از بازگشت به دکترین «یا با ما یا علیه ما» ارائه می‌دهد؛ رویکردی که تضاد آشکار با اصول همکاری بین‌المللی و احترام به استقلال سیاسی کشورها دارد. اگر چنین رویکردی به هنجاری رایج تبدیل شود، چندجانبه‌گرایی عملاً در معرض نابودی خواهد بود و کشورهای جنوب جهانی دوباره به حاشیه رانده خواهند شد.

در چنین شرایطی، انتخاب دشواری پیش‌ روی کشورهایی قرار دارد که می‌خواهند هم از مزایای همکاری با قدرت‌های غربی برخوردار باشند و هم بخشی از روندهای نوظهور جهانی نظیر بریکس باقی بمانند. آزمون توازن‌گرایی برای این کشورها، دیگر نه صرفاً اقتصادی، بلکه ژئوپلیتیکی و حتی هویتی خواهد بود.