تحلیل گزارش آماری انرژی جهان 2025: جهان انرژی در آستانه گذار یا گرفتار تکرار؟

اين نوشتار در تاريخ بیست‌وهشتم تیرماه ۱۴۰۴ در روزنامۀ اعتماد منتشر شد.

تحلیل گزارش آماری انرژی جهان 2025:

جهان انرژی در آستانه گذار یا گرفتار تکرار؟

«گزارش آماری انرژی جهان 2025» که به‌تازگی از سوی مؤسسه انرژی (EI) و با همکاری KPMG و Kearney منتشر شده، تصویری کم‌نظیر از تحولات انرژی در سال 2024 به دست می‌دهد. این گزارش که پیش‌تر توسط شرکت BP منتشر می‌شد، از سال گذشته با تغییر روش‌شناسی به بررسی «عرضه کل انرژی» به‌جای «مصرف اولیه»، تلاش دارد دینامیک‌های واقعی‌تری از بازار جهانی انرژی ترسیم کند. رشد ۲/ ۲ درصدی عرضه انرژی، جهش در تقاضای برق و سهم ۱۶ درصدی رشد در انرژی‌های خورشیدی و بادی، از نکات برجسته این تحلیل هستند؛ اما همچنان سوخت‌های فسیلی با سهم ۸۱ درصدی در صدر ایستاده‌اند. ایران، در این میان، هم در معرض تهدید است و هم در موقعیت بهره‌برداری از فرصت‌ها.

روندهای جهانی: انرژی بیشتر، کربن بیشتر

در سال ۲۰۲۴، عرضه کل انرژی جهان به حدود ۶۲۰ اگزاژول (EJ) رسید؛ افزایشی ۲/ ۲ درصدی نسبت به سال قبل و فراتر از میانگین رشد یک دهه اخیر (3/ 1 درصد). این جهش، عمدتاً مرهون افزایش مصرف در کشورهای غیر عضو OECD، به‌ویژه چین و هند و همچنین شرایط آب‌وهوایی شدید بود.

با وجود حرکت به‌سوی انرژی‌های پاک، سوخت‌های فسیلی هنوز ۸۱ درصد از سبد انرژی جهانی را تشکیل می‌دهند. مصرف نفت به ۹۷ میلیون بشکه در روز افزایش یافته که آمریکا با تولید بیش از ۲۰ میلیون بشکه پیشتاز است. مصرف زغال‌سنگ نیز به رقم بالای ۱۶۵ EJ رسید که ۸۳ درصد آن در آسیا (بیشتر در چین) مصرف‌شده است. از سوی دیگر، انتشار کربن نیز به 8/ 40 گیگاتن CO2e رسید، رکوردی تاریخی که نشان از عقب‌ماندگی جهان در مسیر کربن‌زدایی دارد.

انرژی‌های تجدیدپذیر: رشد خیره‌کننده؛ اما ناکافی

برق خورشیدی و بادی با رشد ۱۶ درصدی، سریع‌ترین رشد را در بین منابع انرژی داشتند. این میزان رشد، حدود ۹ برابر سریع‌تر از رشد تقاضای کل انرژی بود. بااین‌حال، سهم کلی تجدیدپذیرها (خورشیدی، بادی، برق‌آبی و هسته‌ای) تنها 1/ 15 درصد از عرضه انرژی را تشکیل می‌دهد، رقمی که نسبت به سال گذشته تنها نیم درصد افزایش‌یافته است. این به معنای آن است که تجدیدپذیرها هنوز نتوانسته‌اند جای سوخت‌های فسیلی را بگیرند و بیشتر نقش «افزودنی» را در سبد انرژی جهانی دارند تا جایگزین واقعی.

در مسیر انتقال انرژی، جهان با موانع متعددی روبروست: (1) رشد انرژی تجدیدپذیر هنوز از تقاضا عقب است؛ (2) زیرساخت‌ها در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، ازجمله ایران، آماده جذب فناوری‌های نو نیستند؛ (3) تنش‌های ژئوپلیتیکی (مانند بحران اوکراین یا تنگه هرمز) امنیت انرژی را تهدید می‌کنند. در همین بستر پر چالش، اما فرصت‌هایی نیز پدید آمده‌اند: سرمایه‌گذاری در انرژی پاک، بهره‌وری بیشتر و نقش‌آفرینی در بازار جهانی برق.

برق: محور تحول انرژی

تقاضای جهانی برق در ۲۰۲۴ با 3/ 4 درصد رشد به 450/ 35 تراوات‌ساعت (TWh) رسید؛ یکی از بزرگ‌ترین افزایش‌های ثبت‌شده در تاریخ. این رشد به عوامل متعددی ازجمله برقی‌سازی حمل‌ونقل، سرمایش در دوره‌های گرمای شدید، مراکز داده و گسترش کاربرد هوش مصنوعی نسبت داده می‌شود. انرژی‌های تجدیدپذیر اکنون ۳۲ درصد برق جهان را تأمین می‌کنند، اما ۶۰ درصد برق همچنان از منابع فسیلی تأمین می‌شود.

وضعیت ایران: فرصت‌سازی یا تهدیدپذیری؟

برای ایران، این گزارش هم‌زمان هشداری و پیشنهادی است. ایران در سال ۲۰۲۴ یکی از چهار تولیدکننده برتر گاز جهان بود؛ اما همچنان بخش بزرگی از اقتصاد کشور به صادرات نفت و گاز وابسته است؛ وابستگی‌ای که آن را در برابر نوسانات قیمتی، تغییرات تقاضای جهانی و تحریم‌های بین‌المللی آسیب‌پذیر می‌کند.

درعین‌حال، رشد تقاضای برق و جهش انرژی‌های تجدیدپذیر، فرصتی کم‌نظیر برای ایران است. ظرفیت‌های بالای خورشیدی در فلات مرکزی، امکان تنوع‌بخشی به سبد انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی را فراهم می‌کند. علاوه بر این، ایران می‌تواند در صادرات برق، فناوری‌های انرژی‌های نو و همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه انرژی نقش ایفا کند؛ مشروط به اینکه سرمایه‌گذاری، زیرساخت‌سازی و سیاست‌گذاری مناسب صورت گیرد.

روشن‌ساز کلام

«گزارش آماری انرژی جهان 2025» رشد بی‌سابقه انرژی‌های تجدیدپذیر در کنار تداوم تسلط سوخت‌های فسیلی را نشان می‌دهد که می‌تواند هم‌زمان هم فرصت و هم زنگ خطری برای وابستگی برای ایران باشد. این گزارش اگرچه نشانه‌هایی از حرکت به‌سوی تحول در نظام جهانی انرژی را نشان می‌دهد، اما در لایه‌های زیرین خود حکایت از یک بن‌بست ساختاری دارد؛ بن‌بستی که با شعار «گذار انرژی» پوشیده شده، اما درواقع جهان را در تله «تداوم وضعیت موجود» گرفتار کرده است.

بله، انرژی‌های تجدیدپذیر با نرخ‌هایی دورقمی در حال رشد هستند؛ اما هنوز نتوانسته‌اند سهمی بیش از ۱۵ درصد در کل عرضه انرژی داشته باشند؛ آن‌هم در شرایطی که جهان در آستانه «نقطه‌جوش اقلیمی» قرار دارد و هرسال رکورد جدیدی در انتشار کربن ثبت می‌شود. وعده‌ها برای صفر خالص تا 2050، با روند کنونی بیش از آنکه برنامه‌ریزی واقع‌بینانه باشند، بیشتر به توجیهات دیپلماتیک در نشست‌های اقلیمی شباهت دارند.

در این میانه، ایران نیز همچنان گرفتار پارادایم نفتی خود باقی‌مانده است. درحالی‌که چین با تمام قوا در حال تسلط بر زنجیره تأمین انرژی‌های پاک است، ایران هنوز برنامه‌ای منسجم برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های عظیم خورشیدی و بادی خود ندارد. وابستگی شدید به صادرات نفت و گاز، کشور را در برابر تحریم‌ها، شوک‌های قیمتی و تحولات فناوری کاملاً آسیب‌پذیر کرده است.

جهان در حال عبور از نفت است، اگرنه به لحاظ مصرف، دست‌کم به لحاظ سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری. ایران اگر امروز برای دوران پسافسیلی آماده نشود، فردا در صف کشورهای «منزوی از آینده» خواهد ایستاد.

فرصت هست، اما نه برای همیشه. سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک، اصلاح ساختارهای یارانه‌ای، جذب سرمایه‌ خارجی، انتقال فناوری و توسعه زیرساخت‌ها نباید به پس‌فردا موکول شود. گذار انرژی فقط یک گزینه نیست؛ بلکه مسیری اجتناب‌ناپذیر است؛ و پرسش کلیدی برای ایران این است: آیا بازیگر فعال این گذار خواهد بود یا تماشاگر منزوی آن؟