رویکرد چندجانبه روسیه در مقابله با تحریم‌ها

اين نوشتار در تاريخ دهم مهرماه 1403 در هفته‌نامۀ حقوقی روزنامۀ آفتاب یزد منتشر شد.

رویکرد چندجانبه روسیه در مقابله با تحریم‌ها

تحریم‌های گسـترده علیـه روسـیه در پـی جنـگ در اوکرایـن، ایـن کشـور را بـه سـمت جسـتجوی راهکارهـای نویـن بــرای حفــظ فعالیت‌های اقتصــادی و دور زدن محدودیت‌های مالــی ســوق داده اســت. درواقع دولــت و بخــش خصوصـی روسـیه در تلاش‌اند تـا بـا ایجـاد سیستم‌های پرداخـت جایگزیـن، گسـترش همکاری‌های تجـاری بـا کشـورهای غیرغربـی و بهره‌گیری از فناوری‌های نویـن ماننـد ارزهـای دیجیتـال، بـه ایـن هـدف دسـت یابنـد. در همیـن راسـتا روسـیه سیستم‌های پرداخـت جایگزینـی را ایجادکـردن اسـت کـه در ادامـه بـه آن‌ها پرداختـه خواهـد شـد: (1) ایجــاد سیســتم انتقــال پیام‌های مالــی: روســیه بــا ایجــاد سیســتم انتقــال پیام‌های مالــی (SPFS) به‌عنوان جایگزینــی بــرای ســوئیفت، گام مهمــی در جهــت استقلال مالــی خــود برداشــته اســت. ایــن سیســتم کــه از ســال ۲۰۱۷ راه‌اندازی شــده، اکنــون مورداستفاده بیــش از ۴۰۰ مؤسســه مالــی قــرار دارد. (2) میــر: سیسـتم پرداخـت میـر نیـز به‌عنوان رقیبـی بـرای ویـزا و مسـترکارت توسعه‌یافته و بـا وجـود تحریم‌ها، بــه گســترش خــود ادامــه می‌دهد.

علاوه بـر ایـن، روسـیه بهره‌گیری از ارزهـای ملـی و تجـارت بـا شـرکای جدیـد را بـا جدیـت بیشـتری پیگیـری می‌کند. در همیــن راســتا می‌توان بــه اقدامــات ذیــل اشــاره نمــود: (1) کاهــش وابســتگی بــه دلار و یــورو: روســیه بــا هــدف کاهــش وابســتگی بــه ارزهــای کشــورهای غربــی، در جهــت افزایــش به‌کارگیری ســهم روبــل و ســایر ارزهــای ملــی در تجــارت خارجــی تــاش می‌کند. (2) پلتفـرم بریکـس: روسـیه بـه همـراه سـایر اعضـای بریکـس، درحال‌توسعه پلتفـرم پرداخـت دیجیتـال پــل بریکــس اســت کــه می‌تواند به‌عنوان یــک جایگزیــن بــرای دستگاه‌های پرداخــت غربــی عمــل کنـد. (3) قانونی‌ســازی اســتخراج و اســتفاده از ارزهــای دیجیتــال: روســیه بــا تصویــب قوانیــن جدیــد، زمینــه اســتفاده از ارزهــای دیجیتــال در پرداخت‌های بین‌المللی را فراهــم کــرده اســت. (4) روبـل دیجیتـال: بانـک مرکـزی روسـیه درحال‌توسعه روبـل دیجیتـال اسـت کـه می‌تواند در آینـده به‌عنوان ابــزاری بــرای پرداخت‌های داخلــی و بین‌المللی مورداســتفاده قــرار گیــرد. (5) گســترش همــکاری بــا کشــورهای آســیایی و حــوزه خلیج‌فارس: روسـیه به‌منظور اسـتفاده از ارزهــای ملــی در مبادلات تجــاری خــود بــا کشــورهای آســیایی و حــوزه خلیج‌فارس به‌ویژه در حــوزه انـرژی، توافقـات متعـددی منعقـد کـرده اسـت. دیمیتری بریچسکی؛ یک مقام ارشد وزارت خارجه روسیه، اخیراً اعلام کرد که روسیه خودش را برای چند دهه تحریم‌های غربی آماده می‌کند. شواهد نشان می‌دهند که این تحریم‌ها مشکل زیادی برای روسیه ایجاد نمی‌کنند. اقتصاد کشور روندی روبه‌ رشد دارد. با وجود شدیدترین تحریم‌ها رشد اقتصاد روسیه در دو فصل پیاپی گذشته به ترتیب 4 /5 و 4 درصد (بر مبنای سالانه) بود. تجارت نیز رونق گرفته است.

چگونه چنین امری امکان‌پذیر است؟ برای پاسخ این سؤال به قزاقستان نگاه کنید. صنعت فناوری این جمهوری آسیای میانه سال 2023 رشدی خیره‌کننده داشت. بنگاه‌های اروپایی از زمان آغاز جنگ اوکراین اجازه ندارند محصولات فناوری را به روسیه بفروشند. آن‌ها در گذشته بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان فناوری این کشور بودند؛ اما اکنون قزاقستان با حدود 50 بنگاه فناوری و ظرفیت تولید 100 میلیون دلاری در سال 2021 جای خالی آن‌ها را پر کرده است. صادرات این کشور به روسیه از 40 میلیون دلار در سال 2021 به 289 میلیون دلار در سال 2023 افزایش یافت. واردات کالاهای الکترونیکی این کشور از اروپا نیز از 250 به 709 میلیون یورو رسید.

آیا بنگاه‌های قزاق رشدی جادویی داشته‌اند یا اینکه روسیه راهی برای دور زدن عرضه‌کنندگان قدیمی اروپایی پیداکرده است؟ قضاوت با شماست.  قزاقستان یکی از کشورهایی است که از زمان شروع جنگ اوکراین شاهد رونق چشمگیر تجارت خود با روسیه و اروپا هستند. از میان این کشورها می‌توان به ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و چهار جمهوری دیگر آسیای میانه اشاره کرد. صادرات اتحادیه اروپا به این کشورها در سال 2023 تا 46 میلیارد یورو بالا رفت که در مقایسه با سال 2021 افزایش 50 درصدی دارد. این رقم معادل سه‌چهارم میزان افت صادرات اروپا به روسیه در سال‌های 2021 تا 2023 است. تحریم‌ها به همراه کمک‌های نظامی مهم‌ترین واکنش غرب به جنگ اوکراین هستند؛ اما تحریم برخلاف موشک‌های دوربرد اثربخشی زیادی ندارد.

سه جریان هستند که به تجارت واسطه‌گرانه رونق می‌دهند. اولین جریان به تجارت کالاهای ممنوع مربوط می‌شود که آشکارا ناقض تحریم‌هاست. اتحادیه اروپا 14 بسته تحریمی را معرفی کرده که تازه‌ترین آن‌ها در 24 ژوئن ارائه شد. این بسته‌ها بنگاه‌ها را از صدور هر کالای قابل‌استفاده در میدان جنگ به روسیه منع می‌کنند. چنین کالاهایی شامل نیمه‌رساناها و پهپادها تا بلبرینگ و دستگاه مایکروفر می‌شود. باوجوداین بیش از نیمی از تجهیزات جنگی که روسیه بین ماه‌‌های فوریه تا اوت 2022 تهیه کرد حاوی قطعات ساخت اروپا یا آمریکا هستند. به‌عنوان‌مثال، سریع‌ترین رشد صادرات اروپا به قزاقستان و ارمنستان به مواد شیمیایی، کالاهای الکترونیک و ماشین‌آلات مربوط می‌شود که همگی تحت تحریم‌های شدید هستند. بین سال‌های 2021 و 2022 صادرات ماشین‌آلات از اروپا به قزاقستان دو برابر شد و با افزایش 23 درصدی دیگر در سال 2023 به 4 /6 میلیارد یورو رسید. در مقایسه با سال 2021، واردات مواد شیمیایی، سخت‌افزارهای فناوری اطلاعات و کالاهای الکترونیکی ارمنستان از اروپا در سال 2023 به  ترتیب دو، پنج و چهار برابر شد.

سپس نوبت به کالاهایی می‌رسد که از مرزها قاچاق می‌شوند و در آمارهای رسمی تجارت نمی‌آیند. محموله‌‌ها در راه روسیه از چندین واسطه می‌‌گذرند. برخی صادرکنندگان ترکیه و آسیای مرکزی واقعاً نمی‌دانند محموله‌هایی که جابه‌جا می‌کنند از کجا آمده‌اند؛ اما دیگر به‌خوبی از این موضوع آگاه‌اند. آمریکا سال 2023 شبکه‌ای از بنگاه‌های اروپایی تحت هدایت شرکت روسی مایاک را تحریم کرد تا جلوی انتقال تجهیزات ممنوعه از طریق ازبکستان و ارمنستان را بگیرد. همچنین آمریکا در ماه ژوئن دو شبکه مختلف از شرکت‌های اروپایی سازنده ابزار را کشف کرد که کالاهایی را به روسیه انتقال می‌دادند. یکی از آن‌ها از طریق ترکیه با شرکت دولتی روسی ازتک و دیگری از طریق قرقیزستان با بنگاه روسی هوافضای نیوتون ای‌تی‌ام همکاری می‌کرد. دلیل دیگر افزایش تجارت غیرمستقیم آن است که روسیه از سال 2022 به کامیون‌ها اجازه نمی‌دهد مستقیماً از اتحادیه اروپا به خاک روسیه وارد شوند. اتحادیه اروپا صادرات برخی کالاها ازجمله محصولات کشاورزی به روسیه را مجاز می‌داند؛ اما این صادرات باید مسیرهای طولانی‌تری را بپیمایند. اتحادیه اروپا از این بابت نگرانی زیادی ندارد. درست است که هزینه‌های حمل‌ونقل بالا می‌رود و انگیزه تجارت با روسیه کاهش می‌یابد؛ اما حداقل بنگاه‌هایی که به‌شدت به آن وابسته‌اند می‌توانند به حیات خود ادامه دهند. 

جلوگیری از سومین روند برای اروپا از همه دشوارتر است. این روند از رونق تولید در کشورهای ثالث ناشی می‌شود. بنگاه‌های کشورهای ثالث برخی مواد و قطعات را از اروپا وارد می‌کنند. این اقدام لزوماً ناقض تحریم‌‌ها نیست. تحریم‌کنندگان هنوز صادراتی مانند منسوجات، آهن و فولاد خام را هدف نگرفته‌اند. تا قبل از شروع جنگ ترکیه یکی از بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان لوازم‌خانگی اروپا بود. مقامات آمریکایی می‌گویند که شرکت‌های ترک در حال حاضر برای روسیه پهپاد و قطعات میکروالکترونیک می‌سازند. به گفته یک مقام وزارت خارجه ترکیه فلزات موردنیاز برای ساخت برخی تسلیحات در اروپا گداخته می‌شوند. به نظر می‌رسد که اقتصادهای آسیای میانه و قفقاز از جنگ اوکراین سود می‌برند. اقتصادهای پنج جمهوری آسیای میانه درمجموع در سال 2023 تا شش درصد رشد کردند، درحالی‌که نرخ رشد آن‌ها در سال 2022 حدود چهار درصد بود. هم‌زمان رشد اقتصادی ارمنستان از پنج درصد در سال 2022 به هشت درصد در سال 2023 رسید. بخش پررونق تدارکات ظرف یک شب اوج گرفت و بخش باربری نیز هرسال 20 درصد رشد می‌کند.  همه این‌ها برای سیاست‌گذاران اروپایی اخباری ناگوار هستند. یکی از آن‌ها می‌گوید، ما انتظار مقداری انحراف داشتیم اما نه به‌اندازه‌ای که امروز می‌بینیم. دوازدهمین دور تحریم‌های اتحادیه اروپا در ماه دسامبر 2023 برای اولین‌بار بنگاه‌های ارمنستان و ازبکستان را هدف گرفت. از آن موقع به بعد دیوان‌سالاران تهدید می‌کنند که تحریم‌های بیشتری علیه کشورهای ثالث و شرکت‌های اروپایی همکار آن‌ها اعمال خواهند کرد، اما تاکنون فقط علیه تعداد بسیار اندکی از آن‌ها دست به اقدام زده‌اند. به ازای هر بنگاهی که به فهرست سیاه افزوده می‌شود یک بنگاه دیگر به ثبت می‌رسد.  هر راه‌حل واقعی به کمک دولت‌های قفقاز و آسیای میانه نیاز دارد و این درخواست بسیار بزرگی است. سیاستمداران منطقه برای نزدیکی به روسیه ارزش زیادی قائل‌اند و اغلب خود منافع شخصی در آن دارند. باوجوداین هنوز اروپاییان می‌توانند پیشنهادهای چرب و نرمی به آن‌ها بدهند. ارمنستان به‌تازگی بنگاه‌هایی را که با روسیه تجارت داشتند تعطیل کرد. این اقدام پس‌ازآن صورت گرفت که اتحادیه اروپا 270 میلیون یورو را به شکل کمک، وام و قرارداد در اختیار این کشور قرار داد.  هم‌زمان اروپا می‌تواند به‌جای هویج از چماق استفاده کند. اروپا می‌تواند ممنوعیت صادرات برای برخی کشورهای ثالث وضع یا بانک‌های آن‌ها را تحریم کند.

اخیـراً برخـی از رسانه‌ها بـا اسـتناد بـه داده‌های گمـرک روسـیه، فـاش کردنـد کـه امـارات متحـده عربـی، ترکیـه و برخـی دیگـر از کشـورها اقـدام بـه انتقـال اسـکناس دلار و یـورو بـه ارزش 3/ 2 میلیـارد دلار بـه روسـیه کرده‌اند؛ اقدامــی کــه ناقــض تحریم‌های اروپــا و آمریــکا علیــه روســیه در پــی جنــگ اوکرایــن بــه شــمار می‌رود. ایــن اسکناس‌ها، از کشــورهایی کــه محدودیتــی بــرای تجــارت بــا روســیه اعمــال نکرده‌اند، ازجمله امــارات متحــده عربـی و ترکیـه بـه روسـیه منتقل‌شده اسـت. بـر اسـاس گـزارش رسانه‌ها، بیـش از یک‌چهارم اسکناس‌ها از طریـق بانک‌ها واردشده اسـت کـه بیشـتر آن‌ها بــه شــکل پرداخــت بــرای فلــزات گران‌بها، به‌ویژه محموله‌های طلا یــا نقــره انجــام شــده کــه در بســیاری از مــوارد، بــه شرکت‌هایی کــه اسکناس‌ها را پرداخــت کرده‌اند، ارسال‌شده اســت. درواقع روســیه موفــق شــده کــه از مــارس ۲۰۲۲ تــا دســامبر ۲۰۲۳ تحریم‌های غــرب علیــه خــود را دور بزنــد؛ به‌نحوی‌که دلار و یــورو، همچنــان به‌عنوان ارزهــای مهمــی بــرای تجــارت و ســفر بــرای ایــن کشــور باقیمانــده اســت. مدیـر سرمایه‌گذاری صنـدوق مدیریـت دارایـی آسـترا در روسـیه، اظهـار کـرد که بسـیاری از روس‌ها همچنـان بـه دنبــال کســب ارز خارجــی بــرای ســفر بــه خــارج از کشــور و همچنیــن بــرای واردات کوچــک و پس‌انداز هســتند. بــرای افــراد، دلار همچنــان یــک ارز قابل‌اعتماد اســت. شـایان توجـه اسـت کـه در پـی حملـه روسـیه بـه اوکرایـن، حـدود ۳۰۰ میلیـارد دلار از ذخایـر ارزی بانـک مرکـزی روسـیه در مـارس ۲۰۲۲ در اروپـا مسـدود شـده اسـت. دولــت آمریــکا در دســامبر 2022، مؤسســات مالــی کــه بــه روســیه در دور زدن تحریم‌ها کمــک می‌کنند را بــه اعمــال تحریــم تهدیــد کــرد؛ در همیــن راســتا ایــن کشــور در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ تحریم‌هایــی علیــه شــرکت‌های کشــورهای ثالــث ماننــد ترکیــه، امــارات متحــده عربــی، آفریقــا و کارائیــب اعمــال کــرد.

ناگفته نماند که این اقدامات با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است که به آن‌ها اشاره خواهد شد: (1) محدودیت‌های تحریم‌ها: علیرغــم تمامــی اقدامــات روســیه، همچنــان وجــود تحریم‌های گســترده مانعــی جــدی بــر ســر راه توســعه دستگاه‌های مالــی ایــن کشــور بــه شــمار می‌رود. (2) توســعه زیرساخت‌های فنــاوری: روســیه به‌منظور توســعه دستگاه‌های مالــی خــود، نیازمنــد سرمایه‌گذاری‌های کلان در بخــش زیرساخت‌های فنــاوری و آمــوزش نیــروی انســانی متخصــص اســت. (3) روندهــای جهانــی: تحولات جهانــی در حــوزه مالــی و فناوری‌های نویــن، می‌تواند بــر تلاش‌های روســیه در دور زدن تحریم‌ها تأثیرگــذار باشــد.

درمجموع، روســیه بــا اتخــاذ رویکــردی چندجانبــه و بــا بهره‌گیری از فناوری‌های نویــن، در تــلاش اســت تــا بــر چالش‌های ناشــی از تحریم‌ها غلبــه کــرده و بــه استقلال مالــی دســت یابــد. بااین‌حال، موفقیــت ایــن تلاش‌ها بــه عوامــل متعــددی ازجمله شــدت تحریم‌ها، ســرعت توســعه فناوری‌ها و همکاری‌های بین‌المللی بســتگی دارد.