اتحادهای غیرمعمول در سیزدهمین کنفرانس وزیران سازمان تجارت جهانی

اين نوشتار در تاريخ بیست‌ودوم اسفند‌ماه 1402 در هفته‌نامه حقوقی روزنامه آفتاب یزد منتشر شد. 

اتحادهای غیرمعمول در سیزدهمین

کنفرانس وزیران سازمان تجارت جهانی

کارآمدی سازمان تجارت جهانی در از میان برداشتن موانع تجاری، تضمین ثبات از طریق توافق‌های بین‌المللی و اجرای قوانین، پس از یک نشست آشفته و پرماجرای مقامات ارشد این سازمان،‌ بار دیگر موردتردید قرارگرفته است. گزارشی از بلومبرگ پرده از واقعیتی ناخوشایند در کنفرانس سیزدهم وزیران سازمان تجارت جهانی که در اسفندماه 1402 در ابوظبی برگزار شد، برداشت. مهدی ضیغمی؛ معاون وزیر و رئیس سازمان توسعه تجارت ایران و همچنین رضا عامری؛ سفیر ایران در امارات و برخی از مشاوران و مدیران ذی‌ربط وزارت صمت و وزارت امور خارجه در این کنفرانس عباس علی‌آبادی؛ وزیر صنعت، معدن و تجارت را همراهی کردند.

بر اساس این گزارش بلومبرگ، سازمان تجارت جهانی که برای تصمیم‌گیری نیازمند اجماع همه ۱۶۶ کشور عضو خود است، در کسب حتی کوچک‌ترین دستاوردها نیز ناکام ماند. در عصر حاضر که درگیری‌های مسلحانه، شکاف‏‏‏‏‌های ژئوپلیتیکی عمیق‏‏‏‏‌ و بازآرایی روابط تجاری، نظم اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم را به چالش کشیده، دستیابی به موفقیت برای این سازمان دشوارتر شده است. مذاکــــرات اخیــــر در پــــایتـــخت امارات متحده عربی که ازنظر موقعیت جغرافیایی و ژئو‌اقتصادی بین اتحادیه اروپا و آمریکا و همچنین ائتلاف چین و روسیه قرار دارد، در فضایی آشفته و نامشخص برگزار شد. این مذاکرات امیدها برای رسیدن به اتحادی پایدار در سال جاری را به‌سرعت از بین برد. در آستانه ششمین روز مذاکرات، در نیمه‌‌‌‌‌های شب جمعه، وزرا تنها بر سر تمدید تعلیق تعرفه‌های تجارت دیجیتال که از سال‌۱۹۹۸ برقرار بود، به توافق رسیدند. با این توافق، سازمان تجارت جهانی از لغو توافقی که به‌زعم فعالان اقتصادی، اینترنت جهانی را به مخاطره می‌‌‌‌‌انداخت، جلوگیری کرد و مخالفت هند، آفریقای جنوبی و اندونزی را پشت سر گذاشت؛ اما این توافق هم به‌آسانی حاصل نشد. دقایقی پیش از اعلام توافق موقت تجارت الکترونیک، مقامات اتحادیه اروپا به خبرنگاران هشدار دادند که خود را برای دور جدیدی از مذاکرات آماده کنند که ممکن است به فروپاشی کامل روحیه همکاری در نظام تجارت چندجانبه منجر شود. تیفانی اسمیت؛ معاون امور سیاست تجارت جهانی در شورای تجارت خارجی ملی مستقر در واشنگتن، از عدم پیشرفت سازمان تجارت جهانی ابراز ناامیدی می‌کند. به عقیده او، مناقشات بی‌‌‌‌‌پایان بر سر مسائل فرعی، مانع از رسیدگی به مسائل مهم‌تر در دستور کار این سازمان شده و مشروعیت آن به‌عنوان تریبونی مفید برای وزرای تجارت را به خطر می‌‌‌‌‌اندازد.

در اجلاس اخیر سازمان تجارت جهانی در ابوظبی جای خالی توجه به محیط‌زیست، به‌ویژه تغییرات آب‌و‌هوایی، به‌شدت احساس می‌شد. این امر، تأسف عمیق دوستداران محیط‌زیست را برانگیخت. عدم بسط توافق سال‌۲۰۲۲ درزمینۀ محدودیت یارانه‌های شیلات در نشست اخیر، حسرت و تأسف عمیقی را برجای گذاشت. براساس گزارشی از فایننشال ‌‌‌‌‌تایمز؛ در میان انبوه اخبار ناامیدکننده، توافق ۲۰۲۲ سازمان تجارت جهانی در موردحفاظت از ذخایر ماهی، امیدی تازه در دل دوستداران محیط‌زیست روشن کرده بود. این توافق، به‌جای تمرکز صرف بر افزایش دسترسی تجاری به بازار، با حفاظت از «کالاهای عمومی جهانی محیط‌زیستی» گامی مهم در جهت حفظ اقیانوس‌‌‌‌‌ها و ذخایر ماهی برداشت؛ اما مانع بزرگ بر سر راه بسط این توافق هند بود. این کشور در تلاش بود تا با ایجاد حفره‌‌‌‌‌های بزرگ در قوانین مربوط به ماهیگیران خود، از تعهدات خود شانه خالی کند. در اواخر مذاکرات، صحنه‌‌‌‌‌های غم‌‌‌‌‌انگیزی رخ‌ داد. گروهی از کشورهای جزیره‌‌‌‌‌ای اقیانوس آرام که به‌شدت از عدم پیشرفت توافق ماهیگیری متضرر می‌شدند، به‌شدت ناراحت و آشفته بودند. مانوئا کامیکامیکا؛ معاون نخست‌وزیر فیجی، به نمایندگی از این کشورها، ضمن قدردانی از حمایت کشورهایی مانند ایالات‌متحده و چین و اعضای اتحادیه اروپا برای تمدید توافق، به‌طور معناداری از هند نام نبرد. این سکوت، گویای همه‌چیز بود. به نظر می‌رسد هند در حال تبدیل‌شدن به مانعی جدی برای پیشرفت برنامه‌های اصلی سازمان تجارت جهانی است. یک رسانه هندی در گزارشی به نقل از وزیر بازرگانی این کشور؛ پیوش گوئل، عنوان کرده است که هند هیچ منافع صادراتی در سازمان تجارت جهانی ندارد. این اظهارنظر، نگرانی‌هایی را در مورد تعهد هند به تجارت آزاد و چندجانبه برانگیخته است. کارشناسان و اندیشمندان در تلاش برای یافتن راه‌‌‌‌‌حلی برای مقابله با تغییرات آب‌و‌هوایی از طریق سازمان تجارت جهانی هستند. در این میان، تلاش‌های خستگی‌‌‌‌‌ناپذیر معاون مدیرکل سازمان تجارت جهانی، قابل‌تحسین است، بااین‌وجود هند با هرگونه اقدامی در این زمینه مخالفت کرده و حتی پیشنهاد بر‌‌گزاری گفت‌وگوهای غیر الزام‌آور در مورد محیط‌زیست را نیز رد کرده است. گروهی دیگر از کشورهای با درآمد کم و متوسط با صدور بیانیه‌‌‌‌‌ای، خواستار توجه سازمان تجارت جهانی به مسائل ‌‌‌‌‌زیست‌محیطی شدند، بااین‌وجود به نظر می‌رسد این اقدام نتواند وتوی هند را تغییر دهد. هند در دفاع از منافع خود قاطعانه عمل می‌کند و نمونه اخیر آن، اخراج سفیر تایلند در پی اظهارات وی در خصوص احتکار غلات توسط هند و افزایش قیمت جهانی مواد غذایی بود. این اتفاق، نمونه‌‌‌‌‌ای از همبستگی نامطمئن «جنوب جهانی» است که چندان دور از انتظار هم نبود. حال باید دید که آیا تایلند به اجلاس بعدی هند با عنوان «صدای جنوب جهانی» دعوت خواهد شد یا خیر؟ گوئل به‌درستی می‌گوید که کشورهای ثروتمند، به‌ویژه درزمینۀ عدم پایبندی به تعهدات مالی خود در توافق‌نامه پاریس ۲۰۱۵، رفتاری ریاکارانه در پیش‌گرفته‌اند. به نظر می‌رسد به‌رغم ضرورت مقابله با تغییرات آب‌و‌هوایی و حفظ محیط‌زیست، سیاست‌های تجارت چندجانبه همچنان این موضوع را نادیده می‌گیرند.

خشم بروکسل (اتحادیۀ اروپا) و واشنگتن عمدتاً متوجه پیوش گوئل؛ وزیر تجارت هند، بود که در نیمه‌راه کنفرانس به جمع حاضران پیوست و به‌گفتۀ برخی مقامات غربی، تمایل چندانی به انعطاف‌‌‌‌‌پذیری نشان نداد. او صراحتاً اعلام کرد که پرجمعیت‌‌‌‌‌ترین کشور جهان «هیچ‌چیز (فرصتی) را مسدود نخواهد کرد» و مدعی شد که از منافع فقرا در برابر قوانینی که سال‌ها برای حمایت از ثروتمندان وضع‌شده‌اند، دفاع می‌کند. هند در اتحادی با اندونزی و آفریقای جنوبی برای لغو تعلیق تعرفه‌های گمرکی بر تجارت الکترونیک تلاش می‌کند. این کشورها مدعی‌اند که با لغو این تعرفه‌‌‌‌‌ها، درآمد حاصل از گمرک طیف وسیعی از کالاها، از دانلود نرم‌‌‌‌‌افزار تا کتاب‌های الکترونیکی و پخش فیلم را از دست خواهند داد. به‌کارگیری چنین تاکتیک‌‌‌‌‌هایی، گویای تغییر توازن قدرت در اقتصاد جهانی به نفع آسیا است. اگرچه در ظاهر، کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی در تلاش برای مهار یارانه‌های مضر در دو بخش شیلات و کشاورزی بودند؛ اما در عمل، اقدامات آن‌ها به شکست این تلاش‌ها منجر شد. این یارانه‌‌‌‌‌ها به صید بی‌‌‌‌‌رویه ماهی و بی‌‌‌‌‌ثباتی در بازارهای جهانی غلات دامن می‌زنند. در سیزدهمین کنفرانس وزیران، همان‌طور که به این نشست لقب داده شد، اتحادهای غیرمعمولی شکل گرفت. برزیل و هند خود را در دو طرف مقابل بحثی در مورد تأمین و ذخیره‌سازی مواد غذایی توسط دولت دیدند که این‌ یک چرخش ۱۸۰ درجه‌‌‌‌‌ای نسبت به ۲۰ سال پیش بود؛ زمانی که آن‌ها اتحادیه‌‌‌‌‌ای را تشکیل دادند که به یکی از بزرگ‌ترین شکاف‌‌‌‌‌های سازمان تجارت جهانی بین کشورهای ثروتمند و درحال‌توسعه تبدیل شد. چین درحالی‌که برخی دیگر از بازارهای نوظهور بزرگ با تمدید تعلیق تعرفه‌های تجارت دیجیتال مخالفت ‌‌‌‌‌کردند به‌شدت از این طرح حمایت کرد. این موضع چین همسو با مواضع آمریکا و اتحادیه اروپا در مورد این موضوع بود. کلی آن‌شاو؛ از شرکت حقوقی هوگان لاولز و عضو سابق تیم تجارت و اقتصاد دولت دونالد ترامپ، می‌گوید که تقسیم‌بندی سنتی به کشورهای توسعه‌‌‌‌‌یافته و درحال‌توسعه دیگر کارایی سابق را ندارد. نگوزی اکنجو‌ ایوه‌‌‌‌‌آلا؛ مدیرکل سازمان تجارت جهانی، اگرچه به عدم دستیابی کامل به اهدافشان اذعان کرد؛ اما از جلوگیری از فروپاشی کامل مذاکرات ابراز خرسندی کرد.

اتاق بازرگانی آمریکا، به‌عنوان حامی سرسخت کسب‌وکارهای آمریکایی، در پی جلسات امارات متحده عربی، اذعان کرد که دولت‌ها هنوز اراده‌‌‌‌‌ سیاسی کافی برای پیشبرد اهداف موردنظر را نشان نداده‌‌‌‌‌اند. موضوعی که هند آن را اولویت اصلی خود می‌دانست، همچنان لاینحل باقی ماند و آن‌هم یافتن راه‌‌‌‌‌حلی برای ارگان تجدیدنظر نهاد مستقر در ژنو بود. این ارگان، بخشی از سیستم حل‌وفصل اختلافات سازمان تجارت جهانی است که ایالات‌متحده خواهان اصلاح آن و نه احیای آن، است. به‌این‌ترتیب، امیدها برای اینکه این اولین کنفرانس وزیران، گامی در جهت اصلاحات جدی در سازمان تجارت جهانی باشد، در روز دوم به یاس تبدیل شد. یکی از جرقه‌‌‌‌‌های این نشست، اظهارات سفیر تایلند در سازمان تجارت جهانی، در جلسه‌‌‌‌‌ای غیرعلنی بود. وی با زیر سؤال بردن درخواست برخی کشورها برای تسهیل قوانین یارانه درزمینۀ ذخیره‌سازی دولتی غلات به بهانه امنیت غذایی، سیاست مذکور را به چالش کشید. این در حالی بود که او به‌طور ضمنی این کشورها را به صادرات غلات خریداری‌شده با قیمت‌های از پیش تعیین‌‌‌‌‌شده برای تصاحب بازار متهم می‌کرد. این مطلب را افراد مطلع بیان کرده‌‌‌‌‌اند. سخنان سفیر تایلند با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شد. نمایندگان برخی از کشورها با او ابراز همبستگی کرده و او را مورد تشویق قرار دادند؛ اما این سخنان خشم نمایندگان هند را برانگیخت. آن‌ها لحن سفیر تایلند را نسبت به پرجمعیت‌‌‌‌‌ترین کشور جهان نا محترمانه می‌دانستند. وزارت امور خارجه هند در پی اظهارات سفیر تایلند، مراتب نگرانی خود را به همتای تایلندی خود ابلاغ کرد. دهلی‌نو با این استدلال که سخنان سفیر بیشتر بیانگر دیدگاه شخصی او و نه موضع رسمی تایلند در قبال این موضوع است، خواهان توضیحات رسمی شد. دولت تایلند در پی این اظهارات، نامه عذرخواهی به هند ارسال کرد، بااین‌وجود مشخص نشد که آیا سفیر تایلند در سازمان تجارت جهانی، به دلیل این سخنان توبیخ شده است یا خیر. مقامات هندی که خواستند نامشان فاش نشود، گفتند که او پس از اظهارات جنجالی خود به وزارت امور خارجه تایلند فراخوانده شده است.

مشخص است که بوروکرات‌‌‌‌‌ها به حفظ و بقای تجارت جهانی در سطحی چندجانبه، کمک چشمگیری نخواهند کرد. به نظر می‌رسد محرک اصلی تجارت جهانی در آینده، از جانب دو گروه خواهد بود: اول کسب‌وکارهای بین‌المللی و دوم کشورهای طرفدار تجارت آزاد که هریک به‌نوبه خود، تمام تلاش خود را برای رونق و پویایی این عرصه به کار خواهند گرفت. در کنفرانس اخیر، گفت‌وگوهای تجار در میان مباحثات، شورونشاط و جذابیت خاصی داشت. ناامیدی عمیق آن‌ها از عملکرد دولت‌ها مشهود بود، اما درعین‌حال، خوش‌بینی قابل‌توجهی نسبت به توانایی شبکه‌‌‌‌‌های ارزش در عبور از چالش‌های ژئوپلیتیکی به چشم می‌‌‌‌‌آمد. نمونه‌‌‌‌‌ای بارز و گویا، درست در آن‌سوی شبه‌جزیره عربستان خودنمایی می‌کند. انسداد دریای سرخ که قریب به سه ماه از آن می‌گذرد، با وجود نگرانی‌ها، نتوانسته است تجارت جهانی را به‌طور قابل‌توجهی فلج کند. پروفسور سایمون ایونت؛ از دانشگاه سنت گالن و از منتقدان سرسخت پیش‌بینی‌های منفی در مورد تجارت، به‌تازگی مقاله‌‌‌‌‌ای منتشر کرده است که بر پایه گفت‌وگو با ۱۳ مدیر ارشد از کسب‌وکارهای بین‌المللی نگاشته شده است. این مقاله ضمن تبیین تعاریف متنوع مدیران از «ژئوپلیتیک» (که برخی از آن‌ها در مقایسه با مفهوم رایج در رسانه‌‌‌‌‌ها، کمتر جنبه هستی‌‌‌‌‌شناسانه دارند)، نشان می‌دهد که این مدیران روش‌های مختلفی را برای مقابله با چالش‌های ژئوپلیتیکی کشف کرده‌اند و می‌توانند عملکرد خود را بیش‌ازپیش ارتقا دهند. در مورد نقش دولت‌ها در سازمان تجارت جهانی، باید اذعان کرد که تا زمانی که تعداد معدودی از کشورهای بزرگ به این سازمان متعهد نباشند، پیشرفت چندانی حاصل نخواهد شد. این موضوع فقط به هند محدود نمی‌شود، بلکه شامل سایر کشورهای بزرگ نیز می‌شود. نگاه ایالات‌متحده به این نهاد، به‌درستی در عمل‌کننده تجاری این کشور خلاصه شد، آنجا که جلسه وزیران را پیش از موعد ترک کرد. با وجود هیاهوی واشنگتن درباره مخالفت‌ها با تجارت آزاد در سطح جهانی، ایالات‌متحده در باطن انزجار عمیقی از جهانی‌‌‌‌‌سازی دارد. حتی هند نیز که بازیگری همراه محسوب نمی‌شود، برخی توافق‌های دوجانبه هرچند کم‌اهمیت را امضا کرده است.

 آینده تجارت جهانی در کوتاه‌‌‌‌‌مدت چندان روشن به نظر نمی‌رسد. بر‌‌گزاری انتخابات در بیش از ۶۰ کشور در سال‌2024، احتمالاً به افزایش سیاست‌های حمایت‌‌‌‌‌گرایانه و تمرکز بر مسائل داخلی خواهد انجامید. علاوه بر این، جنگ‌‌‌‌‌ در اوکراین و غزه نیز جریان تجارت کالا و خدمات را مختل کرده و بر چالش‌های پیش‌روی تجارت جهانی افزوده‌‌‌‌‌اند. هند در حال نزدیک شدن به زمان بر‌‌گزاری انتخابات احتمالی در ماه آوریل است. پیش‌بینی می‌شود که حزب بهاراتیا جاناتا به رهبری نخست‌‌‌‌‌وزیر نارندرا مودی برای سومین‌بار پیروز میدان شود، ازاین‌رو موضع گوئل در مورد یارانه‌های کشاورزی در کنفرانس وزیران، از دیدگاه حداقل یک شرکت‌‌‌‌‌کننده، دارای ابعاد سیاسی است، چراکه کشاورزان (که برخی از آن‌ها در هفته‌های اخیر تجمعات اعتراضی برپا کرده‌‌‌‌‌اند) بخش قابل‌توجهی از رأی‌دهندگان را تشکیل می‌دهند. مقامات سازمان تجارت جهانی علاوه بر موارد ذکرشده، نگران انتخابات ایالات‌متحده در ماه نوامبر 2024 نیز بودند. در این انتخابات ترامپ، رئیس‌جمهور سابق، در تلاش است تا جو بایدن، رئیس‌جمهور فعلی را از کرسی ریاست‌جمهوری برکنار کند. ترامپ در مصاحبه‌‌‌‌‌ای تهدید کرد که اگر اوضاع بهتر نشود ایالات‌متحده را از سازمان تجارت جهانی خارج می‌کند. او اخیراً در سفرهای خود به سراسر آمریکا، وعده‌‌‌‌‌هایی مبنی بر وضع مالیات ۱۰‌درصدی بر تمام واردات یا حداقل تعرفه ۶۰‌درصدی بر تمام واردات از چین داده است. این پیشنهاد‌ها که در تاریخ نظام تجارت چندجانبه بی‌سابقه هستند، عملاً به نابودی سازمان تجارت جهانی منجر خواهد شد. مالزی که چین و ایالات‌متحده را ازجمله شرکای تجاری اصلی خود می‌داند، برای آماده شدن برای آینده، در حال تلاش برای تنوع‌‌‌‌‌بخشی به روابط تجاری خود است. این کشور از طریق ابتکارات منطقه‌ای مانند شراکت جامع و پیشرو ترنس-پاسیفیک (CPTPP) و مشارکت اقتصادی جامع منطقه‌ای (RCEP) که شامل چین نیز می‌شود، به دنبال گسترش روابط تجاری خود با سایر کشورها است. علاوه بر این، مالزی در حال مذاکره با بلوک‌‌‌‌‌های تجاری مانند اتحادیه اروپا است تا به توافق‌های تجاری جدید دست‌یابد. زافرول عبدالعزیز؛ وزیر اقتصاد مالزی، در مصاحبه‌‌‌‌‌ای، به‌وجود نگرانی‌هایی در خصوص افزایش موانع تجاری اشاره و بر لزوم توجه به این موضوع تأکید کرد.

انگوزی اوکونجو-ایویالا؛ دبیرکل سازمان تجارت جهانی، بر این نظر است که کشورهای ثروتمند اکنون دست به عالی‌ترین سطوح تزویر می‌زنند. جهان غرب پس از دهه‌ها ترغیب کشورهای درحال‌توسعه برای آزادسازی و مشارکت در اقتصاد جهانی باز و همچنین سرزنش کشورها برای حمایت‌گرایی، پرداخت یارانه و سیاست‌های دستوری صنعتی، اکنون از انجام آنچه مدت‌ها خود موعظه آن را کرده، خودداری می‌کند. کشورهای ثروتمندی که تحت چنین نظامی به ثروت و قدرت رسیده‌اند، اکنون تصمیم گرفته‌اند تا این نردبان ترقی را از زیر پای کشورهای دیگر بکشند. خانم اوکونجو-ایویالا گفته: «آن‌ها اکنون دیگر نمی‌خواهند در یک زمین‌بازی برابر رقابت کنند و در عوض ترجیح می‌دهند به یک نظام مبتنی بر قدرت به‌جای یک نظام مبتنی بر قوانین روی‌آورند».