خودروسازی برقی ایران: اهمیت تجارت ‌بین‌الملل لیتیوم و نیکل

اين نوشتار در تاريخ دهم ‌بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در هفته‌نامه حقوقی روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

خودروسازی برقی ایران:

اهمیت تجارت ‌بین‌الملل لیتیوم و نیکل

در مارس ۲۰۲۳ دولت ایران اعلام کرد که ذخایر لیتیوم قابل‌توجهی (5/ 8 میلیون تن) در این کشور کشف‌شده است. این خبر مهمی است چون لیتیوم قرار است در آینده جهان نقش قابل‌توجهی ایفا کند. لیتیوم به‌واسطه اینکه فلز بسیار سبک با مقاومت گرمایی بالا است در صنعت فضایی پیشرفته، هواپیمایی و کاشی و سرامیک مورداستفاده قرار می‌گیرد. فلز لیتیوم در حوزه آلایندگی بسیار حائز اهمیت است و در مباحث مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر بسیار موردتوجه قرارگرفته است. لیتیوم اثرات سوء زیست‌محیطی اندکی دارد. استخراج از معدن لیتیوم همدان در بخش خصوصی از سال ۹۹ آغاز و در اسفند ۱۴۰۱ منجر به کشف لیتیوم شد. این کشف باعث شد ایران اسلامی در بین کشورهای دارنده ذخایر لیتیوم قرار گیرد. رشد قیمت لیتیوم در سال‌های گذشته فوق‌العاده بالا بوده است. احتمالاً تا سال ۲۰۳۰ بازار لیتیوم به ۱۹۲ میلیارد دلار خواهد رسید. آمریکا در حال حاضر ۱۸۰ میلیارد دلار مگاپروژه درزمینۀ لیتیوم دارد.

از زمان انتشار خبر کشف معدن لیتیوم در ایران و پیامدهای بالقوه آن، این سوژه به یکی از سوژه‌های مهم در محافل رسانه‌ای جهان تبدیل شد و تحلیلگران و ناظران سیاسی مختلف به بررسی تبعات مختلف این اکتشاف مهم پرداختند و این تحلیل‌های کارشناسی تا به امروز ادامه دارد. در چنین فضایی، روزنامه صهیونیستی معاریو نیز در شماره ۱۱ ژوئن 2023 خود نوشت که این اکتشاف توازن قوا را تغییر خواهد داد و فرصت بی‌سابقه‌ای برای دولت ایران است. آنات هوخبرگ ماروم؛ کارشناس مسائل ژئوپلیتیک، در گفت‌وگو با این روزنامه می‌گوید که کشف منابع لیتیوم در ایران می‌تواند به تغییر موازنه قدرت منطقه‌ای منجر شود و یک موقعیت بی‌سابقه ژئوپلیتیکی و اقتصادی را به تهران بدهد. اسرائیل با اهتمام تمام، این موضوع را دنبال می‌کند تا بداند که تهران چگونه تلاش خواهد کرد از این کشف به نفع خود استفاده کند این روزنامه صهیونیستی همچنین در همین موضوع درباره روابط نزدیک ایران با اندونزی و تقویت روابط راهبردی تهران با چین ابراز نگرانی کرد. این روزنامه پیش‌بینی کرده که به‌زودی وضعیت اقتصادی و نفوذ ژئوپلیتیک ایران به‌شدت افزایش یابد و این در شرایطی رخ می‌دهد که یک میدان بزرگ لیتیوم حاوی ۸.۵ میلیون تن؛ دومین میدان بزرگ لیتیوم جهان پس از شیلی، در استان همدان واقع در غرب ایران کشف‌شده است. به‌این‌ترتیب ایران، دارای ۱۰ درصد از ذخایر «طلای سفید» جهان که در حال حاضر ۸۹ میلیون تن تخمین زده می‌شود، است و این اکتشاف که می‌تواند اقتصاد ایران را نجات دهد و ظاهراً اثربخشی تحریم‌های اعمال‌شده علیه آن را باطل کند یک «کارت برنده» برای این کشور به‌حساب می‌آید. به باور آنات هوخبرگ ماروم، این اکتشاف می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر بازارهای جهانی انرژی و معدن و همچنین صنایع جهانی باتری‌های لیتیومی و خودروهای الکتریکی داشته باشد و انتظار می‌رود که همه این امور به‌نوبه خود منجر به تغییرات گسترده در اقتصاد و سیاست جهانی شود و بار دیگر خاورمیانه مرکز ثقل شود. روزنامه رأی الیوم، با انتشار این گزارش، به نقل از یک مقام ارشد وزارت صنعت و معدن ایران نوشت که این بزرگ‌ترین مخزن لیتیومی جهان است که در خارج از آمریکای جنوبی قرار دارد. ایران پس از شیلی که دارای ذخیره ۹.۲ میلیون تنی لیتیوم است، دومین کشور بزرگ جهان ازنظر ذخایر لیتیومی است. کشورهای آرژانتین، بولیوی و شیلی ۵۸ درصد از منابع لیتیوم جهان را در اختیار دارند. بر اساس این گزارش، کشف این معدن لیتیوم به دلیل ارزش و اهمیت بالای این فلز در تولید باتری برای صنایع مختلف الکترونیکی ازجمله خودروهای برقی، لپ‌تاپ‌ها، تلفن‌های همراه، پنل‌های خورشیدی و لوازم جانبی و همچنین برای اهداف ذخیره‌سازی انرژی دارد، به‌منزله «جواهری در تاج» است. روزنامه معاریو در ادامه گزارش خود اذعان می‌دارد که این اکتشاف، یک فرصت بی‌سابقه و عظیم در بخش اقتصاد و انرژی به ایران می‌دهد. روشن است که باوجودآنکه کیفیت و هزینه استخراج این لیتیوم اکتشافی مشخص است؛ اما حفظ حدود یک‌دهم مصرف لیتیوم جهان و تحت کنترل داشتن این ماده خام راهبردی، ایران را به یک بازیگر مهم ژئوپلیتیکی در سیاست و اقتصاد جهانی تبدیل خواهد کرد. بر اساس این گزارش، در سایه تشدید بحران آب و هوایی، کشف این میدان لیتیومی؛ همراه با سایر منابع انرژی ازجمله انرژی هسته‌ای، منبع قدرت، نفوذ سیاسی، اقتصادی و انرژی برای دولت تهران خواهد بود. انتظار می‌رود که ایران از همه این امور و بازتاب‌های آن در کشورهای منطقه و حتی صحنه بین‌المللی بهره‌برداری کند. لذا، این موضوع نه‌تنها، نفوذ ایران را به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌دهد که حتی بر نفوذ کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس و به‌طور مشخص، تولیدکنندگان بزرگ نفت در جهان به رهبری عربستان سعودی و امارات غلبه خواهد کرد و حتی ممکن است این  توازن قوا و نیروهای منطقه‌ای را به نفع ایران تغییر دهد. به نوشته معاریو، به‌این‌ترتیب، این موضوع، موقعیت مذاکراتی ایران در چارچوب ائتلاف‌ها و توافقات مختلف اقتصادی و امنیتی را تقویت می‌کند و آن را به وزنه‌ای در بین بازیگران مختلف خاورمیانه تبدیل می‌کند و تمرکز توجه را از بازار نفت به سمت «طلای سفید» و صنایع معدن لیتیوم در منطقه می‌کشاند. علاوه بر این، از منظر اقتصادی میان‌مدت تا بلندمدت، انتظار می‌رود قیمت‌های لیتیوم که در سال‌های اخیر به دلیل افزایش مداوم تقاضای جهانی برای این ماده معدنی و همچنین باتری‌های لیتیوم یونی برای خودروهای الکتریکی، افزایش یافته، حفظ شود امری که درنتیجه آن، اقتصاد ایران به میزان زیادی، غنی‌تر می‌شود. اکتشاف ذخایر لیتیوم در ایران به‌منزله یک پیروزی در مقابل ایالات‌متحده آمریکا و متحدانش به‌ویژه «اسرائیل» است. ضمن اینکه، این امر می‌تواند منجر به روابط نزدیک‌تر ایران با چین و سایر کشورهای آسیای جنوب شرقی، به‌ویژه اندونزی شود و روابط بین خاورمیانه و آسیا را تقویت کند. ازنظر تهران، کشف این ذخایر لیتیومی درواقع توانایی آن را برای مانور در میان تعداد زیادی از بازیگران افزایش می‌دهد که می‌تواند باعث وابستگی کمتر به آمریکا و غرب شود. معاریو در خاتمه گزارش خود می‌نویسد که بدون شک ایران به‌عنوان کشوری در آستانه هسته‌ای شدن، از قدرت سیاسی، اقتصادی و انرژی همراه با جرئت، توسعه و انگیزه بالا به‌ویژه با توجه به کشف میدان لیتیومی برخوردار است. انتظار می‌رود بسیار بیشتر از اکنون خطرناک شود.

محمدتقی رادمان؛ رئیس سابق کارگروه معدن ریاست جمهوری و عضو فعلی این کارگروه، می‌گوید که در اخبار شنیدم که نماینده استان همدان در مجلس شورای اسلامی درباره لیتیوم کشف‌شده در همدان رقم عجیبی را عنوان کردند که شاید به‌اشتباه گفته‌شده است. ایران صاحب ۲۰ درصد لیتیوم جهان نیست و نباید آمار غلط ارائه کرد. ذخایری که تا این لحظه از لیتیوم کشف شده و گواهی کشف از وزارت صنعت، معدن و تجارت گرفته است 5/ 8 میلیون تن خاک حاوی لیتیوم بوده است، اما نماینده استان همدان خود لیتیوم کشف‌شده را 5/ 8 میلیون تن نام‌برده‌اند که اگر این را در عدد ۶۰ تا ۷۰ پی‌پی‌ام عیار آن ضرب کنیم، حدود ۵۰۰ یا ۶۰۰ تن فلز لیتیوم می‌شود. این کارشناس حوزه معدن خاطرنشان می‌کند: اینکه گفته می‌شود ۲۰ درصد لیتیوم دنیا در ایران کشف شده درست نیست و البته همین مقدار که لیتیوم داریم هم بی‌نظیر است و هم بسیار ازلحاظ مالی ارزشمند است. درواقع ارزش یک کیلوگرم این فلز چند میلیارد تومان است و ارزش استراتژیک آن نیز بسیار زیاد است.

چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده لیتیوم در دنیا است و بخش اعظم لیتیوم موردنیاز خود را از استرالیا وارد می‌کند. بد نیست این را هم بدانید که استرالیا بزرگ‌ترین صادرکننده لیتیوم در جهان است و تقریباً نیمی از لیتیوم قابل‌دسترسی در جهان متعلق به استرالیا است. بیــش از ۹۰ درصد از لیتیومی که اســترالیا صادر می‌کند روانه چین می‌شود و ۸۵ درصد از نیاز چین به لیتیوم را مرتفع می‌کند. در نیمه اول ســال ۲۰۲۳ میلادی درآمد اســترالیا از فروش لیتیوم کنسانتره به چین از هفت میلیارد دلار آمریکا هم گذشت. لیتیوم یک ماده مهم در تولید باتری خودروهای برقی اســت و دسترســی به آن باعث شــده چین بتواند خود را به‌عنوان اصلی‌ترین تولیدکننــده خودرو برقی در جهان تثبیت کند. تقاضای چیــن برای لیتیوم در آینده هم رو به افزایش خواهد بود و طبق پیش‌بینی‌های دولت استرالیا، درآمد این کشور از صادرات لیتیوم به چین در بازه زمانی سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ میلادی احتمالاً بیش از سه برابر خواهد شد.کشف لیتیوم در ایران اما می‌تواند وضعیت استرالیا را در صادرات لیتیوم به چین تغییر دهد. چین بزرگ‌ترین مقصد صادرات هر دو کشــور ایران و استرالیا است. در ســال ۲۰۲۲ میلادی اســترالیا بیش از یک‌چهارم از صادرات خود را روانه چین کرد که ارزششــان بالغ‌بر ۱۰۴ میلیارد دلار می‌شد. ایران هم تأمین‌کننده عمده نفت خام برای چین بــوده و روزانه بیش از ۷۵۰ هزار بشکه نفت به چین می‌فروشد که بالغ‌بر یک‌چهارم کل تولید نفتش است.

در شــرایطی که صنعت خودروســازی جهانی به‌سرعت در حال گذار به خودروهای برقی است، تقاضا برای لیتیوم به‌عنوان یک ماده مهم در ساخت باتری این خودروها نیز رو به افزایش خواهد بود. در ســال ۲۰۲۲ تقریباً هشتاد درصد از کل مصرف لیتیوم در جهان به همین تولید باتری خودرو برقی اختصاص‌یافته بود. در این میان، کشــورهای دیگری هم هستند که می‌خواهند در آینده نقش مهمی در صنعت خودروسازی برقی جهان ایفا کنند. یکی از آن‌ها اندونزی است که بزرگ‌ترین تولیدکننده نیکل در جهان به شمار می‌آید. در ســال ۲۰۲۱ میلادی ذخایر ثبت‌شده نیکل در این کشور به ۲۱ میلیون متریک تن می‌رسید. دولت اندونزی در چارچوب برنامه توسعه صنایع ملی خود تأکید کرده که در بازه زمانی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۵ میلادی باید اولویت تولید خودرو در این کشور به سمت خودروهای برقی و قطعات آن‌ها سوق داده شود. بر این اساس، حداقل ۲۰ درصد از خودروهای تولیدشده در اندونزی تا سال ۲۰۲۵ باید برقی و باتری‌خور باشند. درواقع اندونزی قصد دارد تا سال ۲۰۴۰ میلادی به یکی از پنج تولیدکننده برتر باتری خودرو برقی در جهان تبدیل شود. این در حالی اســت که پیش‌بینی شده که توجه جهانی به انرژی‌های تجدیدپذیر به این معنی است که تقاضا برای نیکل در بازارهای جهانی رو به افزایش خواهد بود و تا سال ۲۰۴۰ میلادی، خودروهای برقی تشکیل‌دهنده ۵۸ درصد از خودروها در جهان خواهند بود. بر همین اساس بوده که اندونزی پروژه‌های مشترکی را با هیوندای کره جنوبی و جنرال موتورز وولینگ شانگهای چین (China’s Shanghai General Motors Wuling) کلید زده است. دولت اندونزی تمایل دارد ذخایر نیکل این کشور در صنعت خودروسازی برقی مورداستفاده قرار بگیرد اما مشکل این است که اندونزی برای تولید باتری خودرو برقی به مواد دیگری ازجمله لیتیوم نیز نیاز دارد.

این وضعیت تقریباً شبیه استرالیا است که ذخایر لیتیوم دارد اما نیکل ندارد. از سوی دیگر، کشوری مثل استرالیا مجبور است در مناسباتش با چین هم گام‌های محتاطانه‌ای بردارد و متحد اصلی خودش یعنی آمریکا را از بابت مناسبات با چین ناراحت نکند. در آن‌سوی طیف اما اندونزی قرار دارد که سرمایه‌گذاری عظیم چین در پردازش ذخایر نیکل خود را به‌خوبی پیش برده است؛ به‌طوری‌که چین به بزرگ‌ترین منبع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در بخش معادن اندونزی تبدیل‌شده است. در این میان، کشــف ذخایر لیتیوم در ایران می‌تواند باعث افزایش انگیزه استرالیا و اندونزی برای همکاری با یکدیگر درزمینۀ تولید باتری خودرو برقی شــود. استرالیا به‌صورت مشــخص از این موضوع استقبال می‌کند چون نگران تبعات سیاسی همکاری نزدیکش با چین است. اندونزی هم که برای پیشبرد برنامه‌های درازمدت صنعتی خود گام برمی‌دارد و چنین همکاری‌هایی برایش بهترین موقعیت را می‌سازد.

اروزولا فن در لاین؛ رئیس کمیسیون اروپا، در سفر اخیر خود به کانادا در تلاش برای جلب رضایت اوتاوا برای فروش لیتیوم به اتحادیه اروپا بود؛ فلزی که تأمین آن برای تحقق اهداف آب و هوایی اتحادیه اروپا اهمیت بالایی دارد. گزارش سالانه منابع معدنیِ افغانستان که در ژانویه ۲۰۲۱ از سوی موسسه مطالعات زمین‌شناسی ایالات‌متحده منتشر شده، حاکی است که افغانستان هم دارای منابع غنی لیتیوم است. چین افزون بر همکاری با طالبان درزمینۀ توسعه معادن افغانستان، اخیراً نیز سرمایه‌گذاری‌های خارجی خود را درزمینۀ تولید لیتیوم، ازجمله در بولیوی آغاز کرده است. بانک سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس در گزارش اخیر خود در مورد چشم‌انداز بازار جهانی لیتیوم پیش‌بینی کرده که تحت تأثیر سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده برای افزایش تولید، عرضه لیتیوم به‌طور متوسط سالانه ۳۴ درصد رشد خواهد کرد که عمده این افزایش عرضه نیز در اختیار استرالیا و چین خواهد بود. بر همین اساس، گلدمن ساکس برآورد کرده که ادامه رشد قیمت لیتیوم در میان‌مدت نه‌تنها متوقف بلکه نزولی خواهد شد.

علی‌خان نصر اصفهانی؛ دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید که اکتشاف هر نوع ماده معدنی از مرحله اکتشاف تا رسیدن به بازار می‌تواند تأثیر به‌سزایی در توسعه اشتغال‌زایی داشته باشد. به‌طور مستقیم بحث اشتغال و دستیابی به فناوری معدن هر ماده‌ای ازجمله لیتیوم به‌عنوان یک ماده استراتژیک می‌تواند آغازگر یک حرکت خوب باشد. وی با تأکید بر اینکه هنوز تکنولوژی کافی در مورد استحصال لیتیوم را در اختیار نداریم، می‌افزاید که درصورتی‌که بتوانیم سرمایه‌گذاری مناسبی درزمینۀ لیتیوم داشته باشیم، می‌توانیم این نوید را بدهیم که صنایع بالادستی بسیار پیشرفته مثل تولید باتری‌های بسیار قوی و قابل شارژ و سبک ایجاد شود و دامنه وسیعی از صنایع کوچک‌تر را به حرکت درآورد. درصورتی‌که بخواهیم نگاهی واقع‌بینانه به کشف معدن لیتیوم همدان داشته باشیم باید بگوییم فلز لیتیوم از منابع شورآبی یا منابع خاص سنگ‌های آذرین که تحت عنوان پگماتیت قابل استحصال است. نوار کمربندی واقع در استان همدان حاوی ذخایر خوب پگماتیت است که اطراف شهر همدان نیز به‌خوبی قابل‌بررسی و رصد است؛ ولی تاکنون مباحث استحصال لیتیوم آن‌گونه که بایدوشاید موردتوجه قرار نگرفته است؛ کشف معدن لیتیوم معدن خبر بسیار خوبی در این زمینه است. هنوز اطلاعات زیادی از ذخایر لیتیومی که در منطقه کشف‌شده است در دسترس نیست و مشخص نیست که این ذخایر ازلحاظ تمرکز ماده معدنی که باید عددی بین ۲۰ تا ۴۰ گرم در تن باشد چه شرایطی دارد. منطقه قهاوند و همدان به‌طورکلی می‌تواند پتانسیل بسیار بالایی ازلحاظ ذخایر لیتیوم داشته باشد، اما باید اطلاعات کاملی در این زمینه گردآوری شود. زمانی که ما منابع یک فلز را در اختیار داریم، تکنولوژی استحصال آن عمدتاً در دست کشورهای پیشرفته است کم‌کم مجبور می‌شویم به سمت مطالعات تحقیق و توسعه در این زمینه حرکت کنیم و طی مدت کوتاهی می‌توانیم به تکنولوژی استحصال این فلز نیز دست پیدا کنیم؛ اما تا این لحظه این امکان فراهم نشده است. البته تکنولوژی وجود ندارد که قابلیت دست‌یابی نداشته باشد؛ نباید فراموش کنیم که جوانان ایرانی به تکنولوژی‌های خیلی پیشرفته‌تر نیز دست پیداکرده‌اند. نصر اصفهانی در پاسخ به این سؤال که چرا اکتشاف معدن لیتیوم همدان لرزه بر تن دشمنان ایران اسلامی انداخته است، می‌گوید: استفاده از باطری‌های لیتیومی در صنایع هوافضا عملاً باعث افزایش برد و کارایی صنایع فضایی خواهد شد، وقتی به این تکنولوژی دست پیدا کنیم، می‌توانیم بدون هیچ‌گونه نگرانی نسبت به ساخت باتری‌های لیتیومی قوی در آینده نزدیک امیدوار باشیم. استحصال و ساخت باتری‌های لیتیومی قدرتمند می‌تواند اثرات غیرمستقیم نظامی و بسیار مهمی را در پی داشته باشد برای همین اخبار کشف معدن لیتیوم در همدان باعث ایجاد نگرانی رژیم صهیونیستی و دشمنان ایران اسلامی شده است. در قرنی زندگی می‌کنیم که هوش مصنوعی و تکنولوژی‌های الکترونیکی کم‌کم جایگاه خود را یافته‌اند و همین موضوع باعث می‌شود که بشر به فکر تأمین منبع انرژی برای این محصولات باشد. موضوع اکتشاف معدن لیتیوم همدان بسیار در محافل مورد درخشش قرار گرفت و صحبت‌های زیادی در این زمینه صورت گرفته است و کشف معدن لیتیوم همدان می‌تواند نویدی برای کشف منابع جدیدی در این حوزه باشد.