ثبت اختراعات فناوری سبز متأثر از اقتصـاد سیاسـی کربن‌زدایی

اين نوشتار در تاريخ بیست‌وهشتم ‌آذر‌ماه ۱۴۰۲ در هفته‌نامه حقوقی روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

ثبت اختراعات فناوری سبز

متأثر از اقتصـاد سیاسـی کربن‌زدایی

کنفرانس آب‌وهوای کاپ 28 (COP28) در دبی یک پیام تاریخی و غیرقابل‌انکار را ارائه داد که سیستم انرژی جهانی باید از استفاده از زغال‌سنگ، نفت و گاز دور شود. نتیجه این کنفرانس بسیار دور از ایدئال است؛ بهتر از ترس است؛ اما کمتر از نیاز است. بیش‌ازحد در برابر نیروهای دیپلماسی بین‌المللی سر تعظیم فرود ‌آورد و دستاوردهای آن نسبت به واقعیت‌های غیرقابل‌تردید علمی بسیار کم است.

1) ثبـت اختراعات فنـاوری سـبز

یونیـدو (UNIDO) اخیراً در گزارشـی مختصـر تحـت عنـوان «چـه کسـی در خـط مقـدم فنـاوری سـبز قـرار دارد» (Who is at the forefront of the green technology frontier) بـه بررسـی جایـگاه صنایـع و کشـورها در فنـاوری سـبز پرداختـه اسـت. ازنظر این گزارش فناوری‌های ســبز، به‌ویژه آن‌هایی کــه بــا انرژی‌های تجدیدپذیــر مرتبــط هســتند، در آغــاز قــرن بیســت و یکـم عملیاتـی شـدند. بخش تولید، نیروی غالبی است که انقلاب فناوری سبز را هدایت می‌کند. تعـداد اختراعـات فناوری سـبز نیز در 20 سـال گذشـته 20 برابـر شـده اسـت و از حـدود 50 هزار بـه بیـش از 1 میلیـون تـا سـال 2020 افزایش‌یافته اسـت.  ایالات‌متحده آمریـکا، چیـن، ژاپـن، آلمـان و کـره جنوبـی پنـج کشـور برتـر ازنظر ثبـت اختـراعات فنـاوری سـبز هسـتند. بخـش خصوصـی محـرک اصلـی نـوآوری سـبز اسـت کـه بیـش از 80 درصـد از ثبـت اختراعات فنـاوری سـبز را بـه خـود اختصـاص داده اسـت.

سیاست‌های دولت‌ها می‌تواند بـا ایجـاد انگیـزه بـرای تحقیـق و توسـعه، ایجـاد یـک محیـط نظارتـی حمایتـی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سـبز، نقـش مهمـی در ترویـج نـوآوری سـبز ایفـا کنـد. همکاری بین‌المللی برای تسریع توسعه و استقرار فناوری‌های سبز ضروری است.کشـورهای درحال‌توسعه بـرای حمایـت از اهـداف توسـعه پایـدار خـود نیـاز بـه دسترسـی بـه فناوری‌های سـبز مقرون‌به‌صرفه و کارآمـد دارنـد. گذار به اقتصاد سبز نیازمند تلاشی جهانی برای دگرگونی تمام بخش‌های اقتصاد است.  به همین دلیل است که اقتصـاد سیاسـی کربن‌زدایی در این میان مهم می‌گردد.

2) اقتصـاد سیاسـی کربن‌زدایی

اقتصـاد سیاسـی کربن‌زدایی یـک سیسـتم پیچیـده و پویـا اسـت کـه توسـعه و اجـرای سیاست‌های اقلیمـی را شــکل می‌دهد. در یافته‌های گـزارش اخیر بانـک جهانـی تحـت عنـوان «در دسـترس: تحـولات اقتصـاد سیاسـی کربن‌زدایی» (Within Reach: Navigating the Political Economy of Decarbonization)؛ کـه در نوامبـر 2023 منتشـر شـده، آمده اسـت که موانـع اقتصـاد سیاسـی بـر سـر راه کربن‌زدایی از طیفـی از عوامـل، ازجمله منافـع خصوصـی، محدودیت‌های نهـادی، و تأثیـرات توزیعـی ناشـی می‌شود.

غلبـه بـر موانـع اقتصـاد سیاسـی نیازمنـد رویکـردی جامـع اسـت کـه چهـار مؤلفه را موردتوجه قـرار دهـد: نهادهــا، منافــع، ایده‌ها و نفــوذ. دولت‌ها می‌توانند چارچــوب نهــادی خــود را بــا اقتصــاد سیاســی موجــود تطبیــق و نهادهــای مدیریــت آب‌وهوایـی راهبـردی و پایـدار را ارتقـا دهنـد .ظرفیت نهادی قوی برای اجرای مؤثر سیاست‌های اقلیمی ضروری است. سیاست‌های طراحی‌شده به‌صورت منسـجم در ترکیـب بـا اقدامـات جبرانـی کافـی می‌تواند بـه کاهـش اثـرات توزیـع کربن‌زدایی و ایجـاد اجمـاع کمـک کنـد. تعامـل زودهنـگام بـا همـه ذینفعـان بـرای ایجـاد اعتمـاد، مدیریـت انتظـارات و رسـیدگی بـه نگرانی‌ها بسـیار مهـم اسـت. انتقــال مزایــای کربن‌زدایی بــه روشــی واضــح و جــذاب می‌تواند بــه غلبــه بــر مقاومــت در برابــر تغییــر کمـک کنـد. پرداختـن بـه نگرانی‌های مربـوط بـه برابـری و انصـاف بـرای تضمیـن گـذار عادلانه بـه اقتصـاد کم‌کربن ضـروری اسـت. اســتفاده از اهــرم همــکاری بین‌المللی و فشــار همتایــان می‌تواند بــه کشــورها در غلبــه بــر موانــع اقتصــاد سیاسـی داخلـی کمـک کنـد. اصلاحات مالـی می‌تواند فضـای مالـی را بـرای سرمایه‌گذاری در آب‌وهوا مسـاعد کنـد و اتـکا بـه منابـع درآمـدی ناشـی از ذخیره‌سازی کربـن را کاهـش دهـد. ابزارهـای مبتنـی بـر بـازار، ماننـد قیمت‌گذاری کربـن (carbon pricing)، می‌توانند انگیـزه سرمایه‌گذاری در تولیـد بـا کربـن پاییـن و کاهـش انتشـار گازهـای گلخانه‌ای را فراهـم کننـد. سرمایه‌گذاری در تحقیق، توسعه و استقرار فناوری‌های کم‌کربن برای کربن‌زدایی (decarburization) ضروری است. حمایت از نوآوری و کارآفرینی در بخش فناوری پاک می‌تواند باعث پیشرفت بیشتر فناوری شود. توانمندســازی جوامــع و افــراد بــرای اقــدام در مــورد تغییــرات اقلیمــی می‌تواند پیشران‌های جدیــدی بــرای کربن‌زدایی ایجــاد کنــد. آموزش و افزایش آگاهی می‌تواند به ایجاد فرهنگ اقدام اقلیمی کمک کند. مداخلات رفتاری می‌تواند افراد و مشاغل را به سمت انتخاب‌های پایدارتر سوق دهد. رهبری و هماهنگی جهانی برای رسیدگی به چالش جهانی آب‌وهوا ضروری است. موافقت‌نامه‌ها و نهادهــای چندجانبــه می‌توانند چارچوبــی بــرای همــکاری بین‌المللی درزمینــۀ تغییــرات آب‌وهوایـی فراهـم کننـد. تأمیـن مالـی بـرای اقدامـات آب‌وهوایـی در کشـورهای درحال‌توسعه بـرای قـادر سـاختن آن‌ها بـه گـذار بـه اقتصادهـای کم‌کربن حیاتـی اسـت.

این گـزارش نهایتاً نتیجـه می‌گیرد کـه غلبـه بـر موانـع اقتصـاد سیاسـی بـرای کربن‌زدایی شـرط لازم امـا ناکافـی بـرای دسـتیابی بـه اهـداف توافقنامـه پاریـس اسـت. تلاش‌های بیشـتری بـرای تسـریع نـوآوری فناورانـه، بسـیج مالـی و ایجـاد ظرفیـت در کشـورهای درحال‌توسعه موردنیاز اسـت.

روشن‌سازکلام

آنچه به دنبال نشست دوهفته‌ای در کاپ 28 آشکار است تضاد اساسی بین نیاز به اقدام اقلیمی و اتکای اقتصادی به سوخت‌های فسیلی است. در توافق نهایی این نشست از کشورها خواسته‌شده است که از سوخت‌های فسیلی برای استحصال انرژی تا رسیدن به انتشارِ خالصِ صفرِ گازهای گلخانه‌ای در سال 2050 دوری کنند. پس از نزدیک به 30 سال از برگزاری کاپ‌های آب‌وهوایی سازمان ملل، این اولین بار است که نیاز به چنین کاهشی در استفاده از تمام سوخت‌های فسیلی؛ به‌عنوان تا حد زیادی بزرگ‌ترین عامل گرمایش جهانی، مشخص می‌گردد.

در این نشست تشخیص داده شد که برای محدود کردن گرمایش زمین به 5/ 1 درجه سانتی‌گراد، انتشار گازهای گلخانه‌ای تقریباً تا سال 2030 به نصف باید کاهش یابد. تقریباً همه کشورهای جهان نیز توافق کردند که این تغییر «در این دهه حساس» (in this critical decade) و «همگام با علم» (in keeping with the science) باید تسریع شود.

بااین‌حال، اگر این توافق نهایی ضرب‌الاجل‌های قطعی (firm deadlines) برای زمان اوج گرفتن و کاهش یافتن مصرف سوخت‌های فسیلی در این دهه مشخص می‌کرد، این پیام بسیار واضح‌تر بود. بسیاری از کشورها به دنبال چنین نتیجه‌ای در دبی بودند، به‌ویژه کشورهایی که بیشتر در برابر تغییرات آب‌وهوایی آسیب‌پذیر بودند. خطرات به‌ویژه زمانی زیاد می‌شود که ایالات‌متحده به‌زودی دوباره توسط رئیس‌جمهوری هدایت شود که همین چند سال پیش این کشور را از توافقنامه آب‌وهوایی پاریس (Paris climate agreement) در سال 2015 خارج کرد.

به‌عنوان بخشی از توافق پاریس، کاپ 28 باید به توافقی دست می‌یافت که برنامه‌های آینده کشورها را برای رسیدن به هدف محدود کردن گرمایش به 5/ 1 درجه سانتی‌گراد هدایت می‌کرد. این رهنمود اکنون بیش ازآنچه توقع می‌رفت بلاتکلیف است. همان‌طور که جان کری؛ فرستاده آب‌وهوای ایالات‌متحده، گفت: «ما می‌دانیم که این توافقات بیشتر یک مصالحه با اجماع همه طرف‌ها بوده است». چنین مصالحه‌هایی؛ که در آن تصمیم‌ها با اجماع اتخاذ می‌شوند، مدت‌هاست که در نشست‌های آب‌وهوایی تحت حمایت سازمان ملل غالب بوده است. درخواست‌ها برای اینکه تصمیم‌گیری در کاپ‌های آینده با اکثریت آرا باشد در حال تقویت شدن است.

پویایی این نشست با افشای نامه‌ای از رئیس اوپک به کشورهای تولیدکننده نفت متزلزل شد که آشکارا از آن‌ها خواسته بود «هر فرضیه یا فرمولی را که انرژی، ازجمله سوخت‌های فسیلی، را به‌جای انتشار گازهای گلخانه‌ای هدف قرار می‌دهد رد کنند».کارتل نفت درنهایت راه خود را نگرفت، اگرچه کشورهایی که به دنبال توافق قوی‌تر بودند نیز نتوانستند. در اقدامی نادر، البته شرکت‌های ملی نفت موافقت کردند که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را؛ البته نه سطح تولیدشان را، کاهش دهند،. کشورها توافق کردند که ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر (renewable energy capacity) را سه برابر کنند و نرخ بهره‌وری انرژی جهانی (global energy efficiency rates) را تا سال 2030 دو برابر کنند.

خواستۀ صندوق خسارات و خسارات آب‌وهوایی (climate loss and damage fund)؛ که مدت‌ها مورد مطالبه بود، پذیرفته شد؛ زیرا کشورهای ثروتمند در روز اول کاپ 28 بیش از 400 میلیون دلار متعهد شدند که برای ران اندازی این صندوق اختصاص دهند. تعهد 30 میلیارد دلاری امارات متحده عربی برای یک صندوق مالی جداگانه برای اقلیم با هدف بسیج 250 میلیارد دلاری سرمایه‌گذاری سبز تا سال 2030 نیز مثبت است. انتقال انرژی جهانی (global energy transition) اما مستلزم آن است که این میلیاردها به تریلیون‌ها تبدیل شوند و بانک‌های توسعه چندجانبه (multilateral development banks) این مبالغ را در جهت افزایش تأمین مالی طرح‌های اقلیمی ارائه دهند.

کاپ 28 فرصت ارائه تابلوهای راهنمای محکم‌تر در مورد سرعت و مقیاس اقدام جهانی آب‌وهوایی را از دست داد؛ اما به‌جای عقب‌نشینی که بسیاری را ترسانده بود؛ هنوز نشان‌دهنده یک گام به جلو است.