دلارزداییِ اجتناب‌ناپذیر از تجارت بین‌الملل نفت و گاز

اين نوشتار در تاريخ هشتم ‌بهمن‌ماه ۱۴۰۱ در روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

دلارزداییِ اجتناب‌ناپذیر از

تجارت بین‌الملل نفت و گاز

پوتین در سخنرانی شهریور 1401 خود دلارزدایی (Dedollarisation) از اقتصاد جهان را اجتناب‌ناپذیر (Inevitable) دانست. این اظهار پوتین در پاسخ به اعمال تحریم‌های همه‌جانبه‌‌‌‌‌‌‌‌ و سخت‌گیرانه علیه روسیه در واکنش به عملیات نظامی این کشور در اوکراین ایراد شد. به باور کارشناسان سیاست بین‌الملل، تحت شرایط کنونی ژئوپلیتیک حاکم بر دنیا، دلار آمریکا با سرعت در حال از‌دست‌دادن نقش اثرگذار و محوری خود به‌عنوان ارز ذخیره جهانی است. در این راستا در آینده با بروز تحرکات بیشتر به هدف کاستن ارزش دلار در تجارت بین‌المللی انرژی (نفت و گاز) مواجه خواهیم. 

تحت شرایط کنونی سیاسی و اقتصادی حاکم بر دنیا، در سمت تقاضا، چین به دنبال تضعیف جهان‌روایی دلار آمریکا با استفاده از ابزار مالی «پترویوآن» به جای «پترودلار» است؛ به‌ همین دلیل گروهی از تولیدکنندگان نفت (ازجمله کشورهای نفتی شورای همکاری خلیج‌فارس) به‌منظور دسترسی سریع‌تر و بی‌‌‌‌‌‌‌‌واسطه به منابع مالی حاصل از فروش خود، به سمت پکن گرایش پیداکرده‌اند. در سمت عرضه، روسیه تحت شرایط فعلی ژئوپلیتیک دنیا، بیشتر به‌عنوان یک کشور آسیایی شناخته‌شده تا کشوری اروپایی. به دنبال تحریم‌های سخت‌گیرانه اتحادیه اروپا بر صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه، این کشور مدتی است با تغییر رویکرد صادراتی خود و با لحاظ کردن تخفیف‌های جذاب در رقابت با عربستان شریان نفت خود را به سمت کشورهای آسیایی تغییر مسیر دهد. جنگ روسیه علیه اوکراین باعث استقبال بیشتر از روبل و یوآن در تجارت بین‌الملل نفت و گاز شد که در نوع خود می‌تواند معادلات «پترودلار» در بازار جهانی نفت خام و فرآورده‌های نفتی را برای همیشه تغییر داده و دگرگون کند.

1) دلارزدایی از سمت عرضه

تمام تحریم‌های کشورهای عمدۀ صادرکنندۀ نفت و گاز؛ ازجمله ایران، ونزوئلا و لیبی را می‌توان تحت این عنوان بررسی کرد؛ ولی در این قسمت تحریم نفتی روسیه به جهت اهمیت تأثیرگذاری آن موردتوجه قرارگرفته است.

در مورد عربستان اگرچه دلارزدایی با تحریم نفتی رخ نداده است؛ ولی در عمل با دلارزدایی مواجه هستیم؛ زیرا استقلال اخیر انرژی آمریکا سبب شده است که عربستان به‌ناچار یا اختیار مجبور باشد شرایط پرداخت کشورهای خریدار عمدۀ نفت خود را بپذیرد.

1-1) روسیه

برنامه «اعمال سقف قیمتی بر نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه» در حالی از پنجم دسامبر 2023 اجرایی شد که کشورهای اروپایی ماه‌ها روی آن به بحث‌وجدل پرداختند. شرایط به‌گونه‌ای بود که در یک سمت سالن نمایندگان اتحادیه اروپا، کشورهایی مثل لهستان به سبب وابستگی شدید به انرژی روسیه خواهان سقف قیمتی بیشتر بودند؛ درحالی‌که در سمت دیگر کمیسیون اروپا نمایندگان اوکراین برای سقف قیمتی «۳۰ دلاری برای هر بشکه» چانه‌زنی می‌کردند.

این ائتلاف به‌طور رسمی موافقت کرد که در ماه مارس 2023 به بازنگری تحریم اعمال سقف قیمتی برای نفت روسیه بپردازد. به گفتۀ وزارت خزانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داری آمریکا تأخیر در بازنگری تحریم روسیه به سبب بررسی تأثیر این سیاست بر بازار جهانی نفت بود. ائتلاف گروه هفت (آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا، ژاپن، بریتانیا و استرالیا) در 5 دسامبر 2022 تصمیم گرفتند که با تعیین سقف 60 دلار برای هر بشکه نفت روسیه، محموله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی که بیش از این بها خریداری‌شده بودند را مورد تحریم قرار بدهند. تحریم‌ها شامل محموله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نفتی است که از راه دریا وارد می‌شوند و درصورتی‌که از سقف قیمتی پیروی نکرده باشند شرکت‌های بیمه غربی آن‌ها را پشتیبانی نمی‌کنند. این تحریم‌ها بخشی از برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای است که غرب برای مقابله با روسیه در جنگ اوکراین و باهدف کاهش درآمد نفتی روسیه اجرا کرد. هدف کشورهای غربی از این برنامه، تحریم نفت روسیه و کم کردن درآمدهای آن است، البته درحالی‌که صادرات همچنان جریان داشته باشد. به گزارش پولتیکو سقف قیمتی و تحریم‌های ائتلاف گروه هفت بر نفت روسیه هر دو ماه یک‌بار با محوریت «تضمین فروش نفت روسیه حداقل ۵ درصد زیر بهای بازار» بازنگری می‌شود.

همچنین این گروه که پیش‌ازاین اعلام کرده بود در 5 فوریه 2023 تحریم‌های تازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برای فرآورده‌های نفتی روسیه در نظر خواهد گرفت، اعلام کرد در بازنگری تازه برای فرآورده‌هایی که بهایی بیشتر از نفت خام دارند مثل نفت‌گاز و بنزین مکانیسمی جداگانه و برای محصولاتی که نرخ کمتری دارند مثل نفت‌کوره نیز مکانیسم جداگانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای تعریف خواهد کرد. پس از دیدار والی ادیمو؛ معاون وزیر خزانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داری آمریکا، با اعضای ائتلاف، روز جمعه وزارت خزانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داری اعلام کرد: «با توجه به گستره قیمتی و بازار وسیعی که محصولات پالایش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شده دارند نمایندگان تصمیم گرفتند این نوع سازوکار کارآمدتر خواهد بود».

الکساندر نواک؛ معاون نخست‌‌‌‌‌‌وزیر روسیه، این اقدامات تحریمی را حرکتی «پوپولیستی» خواند که «مناسبات بازار» را به هم می‌‌‌‌‌‌ریزد. او گفته ما هیچ‌گونه مداخله‌ای را در بازار انرژی نمی‌پذیریم، زیرا درواقع تنها منجر به افزایش خطرات، کمبود منابع در بازار انرژی و افزایش قیمت‌ها می‌شود». پوتین اخیراً در قالب «تحریم در برابر تحریم» فرمانی به تحریم‌های کشورهای غربی امضا کرد. این فرمان نه‌تنها نفت خام، بلکه فرآورده‌های نفتی را هم شامل می‌شود.به گزارش رادیو آزاد اروپا، این فرمان به‌عنوان «پاسخ مستقیم» به «اقدامات غیردوستانه و متناقض با حقوق بین‌المللی که توسط ایالات‌متحده آمریکا و دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی که از آن پیروی می‌کنند» در وب‌سایت کاخ کرملین و دولت منتشرشده است. بر اساس این فرمان، افراد یا نهادهای خارجی متقاضی نفت خام یا فرآورده‌های نفتی روسیه که «در قراردادهای نفتی از سقف قیمتی اعلام‌شده پیروی کنند» تحریم می‌شوند مگر اینکه «از مکانیسم تعیین قیمت حداکثری» استفاده کنند. مسکو اعلام کرد «حتی اگر مجبور به کاهش تولید» باشد از این برنامه پیروی نخواهد کرد. این فرمان متذکر شده در صورت تحریم شرکت یا فرد موردنظر «ممنوعیت در تمامی مراحل عرضه برای خریداران» اعمال خواهد شد. این فرمان با نام «ممنوعیت فروش نفت زیر سقف قیمتی» از ابتدای فوریه آغاز می‌شود و تا اول ژوئیه ۲۰۲۳ ادامه خواهد داشت. کرملین اعلام کرده که جزئیات مکانیسم قیمت‌گذاری و زمان ممنوعیت انواع فرآورده‌های نفتی در آینده اعلام خواهد شد، همچنین پوتین به‌عنوان رئیس دولت این اجازه را دارد که  برای کشورهایی که مشمول تحریم شده‌اند «مجوز ویژه» صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی صادر کند.

روسیه اقدامات تلافی‌‌‌‌‌‌جویانه‌‌‌‌‌‌ای را نیز در بخش گاز انجام داده است؛ هرچند معاملات گازی مشمول تحریم‌های اروپا نمی‌شود؛ اما روسیه خواستار پرداخت هزینه‌‌‌‌‌‌ آن با روبل شده است، امری که خلاف توافقات قراردادی است. کرملین تهدید کرده که در صورت عدم پرداخت به روبل عرضه گاز را قطع می‌کند.

ویکتور کاتونا؛ تحلیلگر ارشد نفت خام در شرکت کپلر، به رویترز گفته است که باور دارد حمله روسیه به اوکراین در سال گذشته بزرگ‌ترین محرک در تغییر قیمت و مسیر دلار بود. در شرایطی که کشورهای غربی در پاسخ به تهاجم روسیه به اوکراین، ذخایر ارزی این کشور را مسدود و از خرید نفت خام آن امتناع کردند، مسکو با تغییر رویکرد هوشمندانه، آسیا را به‌عنوان بازار جایگزین نفت خام صادراتی خود انتخاب کرد تا جایی که اخیراً از عربستان سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت چین هم سبقت گرفت. این تحلیلگر ارشد نفت خام در گفت‌وگو با اینسایدر گفته که روسیه امروزی در اصل به کشوری آسیایی تبدیل‌شده است. تولد و بهره‌‌‌‌‌‌‌‌گیری از به‌اصطلاح «پترویوآن»، در مبادلات تجاری نفت می‌تواند به‌سرعت و در سراسر آسیا گسترش پیداکرده و جایگاه خود را تثبیت کند. 

1-2) عربستان

درحالی‌که ایالات‌متحده از تصمیـم عربسـتان سـعودی بـرای کاهـش تولیـد نفـت خـود دلخـور اسـت، روابـط انـرژی ایـن پادشـاهی بـا چیـن در حـال بهبـود اسـت. عربسـتان بــا گســترش روابــط خــود بــا چیــن، می‌کوشد تــا در برابــر فشــارهای احتمالــی ایالات‌متحده نوعــی اهرمســازی ایجـاد نمایـد. از دیگـر سـو چیـن، آشـفتگی در روابـط دو متحـد دیریـن را فرصتـی بـرای توسـعه روابـط بـا سـعودی و کاهـش اتـکای ایـن کشـور بـه آمریـکا تلقـی می‌کند. از زمانی که در دهه 70 میلادی عربستان ‌سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده، نفت خود را با دلار آمریکا قیمت‌گذاری می‌کرد،‌ ریال ریاض و دلار واشنگتن به هم پیوند خوردند. هرچند در سال‌های گذشته با توجه به مناسبات قدرت‌های سیاسی و شرایط بازار، عربستان ‌سعودی در حال عمیق‌تر کردن استراتژی خود با چین است. در سفری که شی‌ جین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پینگ؛ رئیس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌جمهور چین، به ریاض داشت، این دو کشور موافقت کردند که با افزایش تجارت نفت مراودات استراتژیک خود را ارتقا دهند. چین به دنبال آن است که واحد پول خود؛ یعنی «یوآن» را در معاملات جهانی برجسته کند. در این ملاقات رئیس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌جمهور چین به استفاده بیشتر از یوآن در معاملات انرژی متعهد شد و پیشنهاد کرد که کشورهای عضو در «شورای همکاری خلیج‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فارس» نیز به این رویه بپیوندند.

اسوار پراساد؛ استاد سیاست تجاری در دانشگاه کرنل، بر این نظر است که ثبات منابع انرژی، هم ازنظر قیمت و هم ازنظر مقدار، یک اولویت کلیدی برای شِی جین‌پینگ است؛ زیرا اقتصاد چین به‌شدت به واردات نفت و گاز طبیعی وابسته است. دومین اقتصاد بزرگ جهان به نفت و گاز خارجی بسیار وابسته است. بر اساس آمار رسمی، ۷۲ درصد از مصرف نفت این کشور در سال گذشته وارداتی است. ۴۴ درصد از تقاضای گاز طبیعی این کشور نیز از خارج از کشور تأمین‌شده است. در جریان بیستمین کنگره حزب حاکم در اکتبر، شِی تأکید کرد تضمین امنیت انرژی برای دولت او، اولویت محوری است. اظهارات شِی پس از انتقادهای گسترده از کمبود شدید برق و افزایش قیمت جهانی انرژی پس از حمله روسیه به اوکراین عنوان شد.

محمد الجدان؛ وزیر دارایی عربستان ‌سعودی، در گفت‌وگو با تلویزیون بلومبرگ اعلام کرد این کشور برای معامله نفت با ارزهایی غیر از دلار آماده است. تحلیلگران این سیگنال عربستان را به‌عنوان نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای دیگر از به خطر افتادن سلطه فعلی دلار بر معاملات و بازار جهانی تحلیل کردند. الجدان در این برنامه تلویزیونی گفت: «هیچ برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ و چارچوبی برای چگونگی تنظیم معاملات تجاری عربستان وجود ندارد؛ چه با دلار آمریکا باشد، یوروی اروپا باشد یا‌ ریال ریاض. ما از هر برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که تجارت جهانی را بهبود ببخشد چشم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پوشی نمی‌کنیم».

بر اساس آمار منتشرشده از سوی گمرک چین، در سال گذشته تجارت دوجانبه بین عربستان سعودی و چین به ۳/ ۸۷ میلیارد دلار رسید که ۳۰ درصد نسبت به سال ۲۰۲۰ افزایش‌یافته است. قسمت اعظم تجارت دو کشور بر نفت خام متمرکز بوده است. واردات نفت خام چین از عربستان سعودی در سال ۲۰۲۱ به ۹/ ۴۳ میلیارد دلار رسید که ۷۷ درصد از کل کالاهای وارداتی این کشور از مبدأ عربستان را تشکیل می‌داد. این مقدار همچنین بیش از یک‌چهارم کل صادرات نفت خام عربستان را تشکیل می‌داد.

2) دلارزدایی از سمت تقاضا

تحریم‌های اروپا بر صنعت نفت روسیه چه تاثیری گذاشته‌‌‌‌‌‌است؟ فعلاً هیچ. کرملین در پاسخ به این کنش، اعلام کرد؛ به کشورهایی که از این برنامه پیروی کنند «نفت نخواهد فروخت». گونترام وولف؛ مدیر شورای روابط خارجی آلمان در این‌باره گفته «تحریم‌های انرژی علیه روسیه خیلی دیر شروع شدند. این فقط ادامه یک‌سری تصمیم‌‌‌‌‌‌های از روی ترس است. هرچه تحریم‌ها طولانی‌‌‌‌‌‌تر و دیرتر بیایند، دور زدن آن‌ها برای روسیه آسان‌تر خواهد بود.»  علاوه بر ادامه صادرات بالای یک‌میلیون بشکه‌‌‌‌‌‌ای روسیه به هند، خبرهایی به گوش می‌رسد که روسیه ۵۵‌میلیارد دلار در قرارداد خط لوله خود با چین سرمایه‌گذاری کرده است.

به گزارش بی‌‌‌‌‌‌‌بی‌‌‌‌‌‌‌سی در اوایل دسامبر 2022، ولادیمیر زلنسکی رئیس‌‌‌‌‌‌‌جمهور اوکراین سقف قیمتی تعیین‌شده را «ضعیف» خواند و گفت «آن‌قدر جدی نیست که به روسیه ضربه بزند.» او گفت: «به‌هرحال باید از ابزارهای قوی‌‌‌‌‌‌‌تر استفاده شود، فقط مسئله زمان است. حیف که این زمان از دست خواهد رفت». آندری یرماک؛ رئیس دولت آقای زلنسکی، پیش‌تر گفته بود که این سقف باید ۳۰ دلار تعیین شود تا «اقتصاد دشمن را سریع‌تر نابود کند». زلنسکی با گلایه از سیاست‌های بین‌المللی در مقابل روسیه گفت: «جهان با تعیین سقف بسیار بالا که به گفته او بودجه روسیه را ۱۰۰‌میلیارد دلار در سال افزایش می‌دهد، ضعف نشان داده است. این پول دقیقاً در جهت بی‌‌‌‌‌‌‌ثباتی بیشتر کشورهایی که اکنون تلاش می‌کنند از تصمیم‌گیری‌های جدی اجتناب کنند، صرف می‌شود».  وزارت اقتصاد اوکراین پیش‌بینی کرده که تحریم نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه توسط اتحادیه اروپا حداقل ۵۰‌درصد از درآمد روسیه را تحت تأثیر قرار دهد.  یولینا سویرینکو؛  وزیر اقتصاد اوکراین، اعلام کرده «ما انتظار داریم به دلیل تحریم نفت و فرآورده‌های نفتی اتحادیه اروپا و اعمال محدودیت‌های قیمتی، سقوط درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز بیش از ۵۰‌درصد باشد. نفت و گاز به ترتیب ۶۰ و ۴۰‌درصد از درآمدهای بودجه ‌فدراسیون روسیه را تشکیل می‌دهند. پیش‌بینی می‌شود درآمد روسیه به زیر سطح بحرانی ۴۰‌میلیارد دلار در هر سه‌ماهه برسد».

کارشناسان گفته بودند درصورتی‌که دو مشتری بزرگ روسیه، یعنی چین و هندوستان به طرح سقف قیمتی نفت روسیه نپیوندند، نمی‌توان به موفقیت آن امیدوار بود؛ گزاره‌‌‌‌‌‌ای که با گذشت زمان از اولین روز اجرایی این تحریم‌ها خودش را بهتر نشان می‌دهد. روسیه به دو کشور چین و هند روزانه بیش از دو‌میلیون بشکه نفت صادر می‌کند. جاکوب کرکگارد؛ کارشناس ارشد موسسه اقتصاد بین‌الملل پترسون، در گفت‌وگو با سی‌‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌‌بی‌‌‌‌‌‌سی (CNBC)گفت که چین و هند بسیار مهم هستند؛ زیرا آن‌ها عمده نفت روسیه را می‌‌‌‌‌‌خرند؛ اما آن‌ها به دلایل سیاسی هم با تحریم روسیه همراه نخواهند شد. تصور اینکه آن‌ها داوطلبانه به آن ملحق می‌شوند همیشه ساده‌لوحانه بوده زیرا اوکراین برای آن‌ها اهمیت چندانی ندارد.

2-1) چین

واقعیت غیرقابل‌انکار این است که نظم جهانی در حوزه انرژی به‌ویژه درزمینۀ مرتبط با سوخت‌‌‌‌‌‌‌‌های فسیلی، در حال تغییر ماهوی است و این امر بازارهای مالی سوخت‌‌‌‌‌‌‌‌های فسیلی را نیز دچاردگردیسی می‌کند.

در شرایط کنونی، نوع و کیفیت روابط مرتبط با حوزه انرژی بین چین و کشورهای خاورمیانه، بیانگر افزایش دامنه سیطره و قدرت نفوذ «پترویوآن» بوده که می‌تواند به‌نوبه خود، «پترودلار» (دلار مستحصل از معاملات نفتی) را با چالش اساسی روبه‌‌‌‌‌‌‌‌رو کند. پیش‌بینی می‌شود که تفاهم‌نامه همکاری بین چین و شورای همکاری خلیج‌فارس، متضمن اکتشاف نفت و تولید مشترک فرآورده‌های نفتی در مناطقی مانند دریای‌جنوبی چین باشد. این سند همکاری همچنین سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پالایشگاهی، تولید مواد شیمیایی و پلاستیک را دربر می‌گیرد. در جریان اجلاس کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس در دسامبر 2022، رئیس‌جمهور چین تأکید کرد که پکن آماده خرید انرژی با استفاده از یوآن به‌جای دلار آمریکا از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس است.

پر واضح است که تحقق و عملیاتی شدن تمامی یا حتی بخشی از این پروژه‌ها با محوریت یوآن، موجب پوست‌‌‌‌‌‌‌‌اندازی و دگردیسی کم‌‌‌‌‌‌‌‌سابقه در تجارت جهانی انرژی خواهد شد. در بیان گستردگی اثرات این سیاست همین بس که چنانچه حتی یوآن نتواند به‌عنوان جایگزین دلار به‌عنوان ارز مبنا در تجارت جهانی انرژی جای خود را باز کند، دادوستد محدود و حتی منطقه‌ای با بهره‌‌‌‌‌‌‌‌گیری از پترویوآن، می‌تواند پیامدهای مالی و اقتصادی قابل‌توجهی را برای سیاست‌گذاران و سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌داران فعال در حوزه انرژی، به ارمغان بیاورد.

 چین امروز در تلاش است تا ارز ملی خود یعنی یوآن را بین‌المللی کرده تا در سبد صندوق بین‌المللی پول در کنار و البته نه فعلاً هم‌تراز با دلار آمریکا، ین ژاپن، یورو و پوند انگلیس قرار گیرد. در همین راستا، دولت چین در چند ماه گذشته اقداماتی در جهت تقویت ارز خود مانند ذخیره‌‌‌‌‌‌‌‌سازی طلا، راه‌اندازی معاملات آتی نفت خام با محوریت یوآن و استفاده از این ارز در معاملات خود با تجار بین‌المللی، انجام داده است.

واقعیت این است که چین با جدیت در نظر دارد که قوانین جاری و حاکم بر بازار جهانی انرژی را بازنویسی کند. به عقیده ناظران بازار اما تلاش اژدهای زرد برای تضعیف جایگاه تاریخی دلار در تجارت بین‌المللی نفت و گاز، تنها با حمایت اعضای «ائتلاف بریکس»؛ یعنی کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی، به ثمر خواهد نشست. شایان‌ذکر است، مدت‌هاست راهکار عبور از دلار آمریکا در تجارت بین‌الملل و حذف تدریجی پترودلار، در دستور کار اجلاس گروه بریکس قرارگرفته است. روسیه امروز بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت خام چین محسوب می‌شود. با افزایش تحریم‌های اخیر علیه روسیه، مسکو و پکن هم‌‌‌‌‌‌‌‌اکنون با جدیت تمام ‌درصدد یافتن راه‌‌‌‌‌‌‌‌های تازه برای دور زدن دلار آمریکا در مراودات و تجارت دوجانبه هستند. درست به همین دلیل بود که چین اخیراً یک نوع نظام تجارت بر محور یوآن و روبل را تنظیم و پیشنهاد کرد که در مورد نفت روسیه خریداری‌شده توسط چین نیز امکان عملیاتی شدن را دارد.

هرچند در جهان امروزی دلار کماکان حرف اول و آخر را در تجارت بین‌الملل می‌زند، اما پکن به‌تنهایی و در ابعادی گسترده یوآن را به‌عنوان ارز جایگزین و قابل‌‌‌‌‌‌‌‌اعتنا در عرصه معاملات جهانی نفت معرفی کرده و از این طریق، موضوعیت پیشتازی دلار را در بازارهای کالا و حتی خدمات، با چالش‌های اساسی مواجه کرده است. انعقاد قراردادهای آتی خرید نفت توسط چین با محوریت ارزی پترویوآن، به‌وضوح بیانگر این نکته مهم است که اژدهای زرد اکنون تمایل دارد جایگاه خود را به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی در جهان تثبیت کرده، ضمن آنکه ترجیح می‌دهد نفت و فرآورده‌های نفتی را از کشورهایی مانند عربستان سعودی، با بهره‌‌‌‌‌‌‌‌گیری از ارز ملی خود خریداری کند.

2-2) هند

وزیر نفت هند؛ شری هاردیپ اس‌پوری، در ماه سپتامبر 2022 به سی‌‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌‌بی‌‌‌‌‌‌سی (CNBC) گفت که او یک «وظیفه اخلاقی» در قبال مصرف‌کنندگان کشورش دارد: «ما از روسیه نفت می‌خریم، از هرکجا که بخواهیم می‌خریم.» به‌این‌ترتیب، تردیدهای فزاینده‌ای در مورد تأثیر واقعی محدودیت‌ها بر روسیه وجود دارد.

به‌رغم تلاش‌های گسترده دیپلماتیک ائتلاف غربی، هندوستان با اتخاذ موضعی مستقل، دعوت این کشورها را برای محکوم‌کردن رسمی تهاجم روسیه به اوکراین در سازمان ملل‌متحد نپذیرفت. دهلی‌‌‌‌‌‌نو با عدم‌تمکین در برابر فشارهای غرب، موفق شد مسکو را به اصلی‌ترین تأمین‌کننده پایدار و مطمئن نفت موردنیاز خود تبدیل کند.

تا پیش از جنگ روسیه و اوکراین، هندوستان ازجمله خریداران فرعی و کوچک نفت خام صادراتی روسیه به‌حساب می‌‌‌‌‌‌آمد. متعاقب آن‌که سران اتحادیه اروپا نسبت به وضع تحریم‌های سخت‌گیرانه و یک‌‌‌‌‌‌جانبه علیه روسیه اقدام کردند، هند نیز مانند چین به جمع خریداران جدی و جدید نفت صادراتی روسیه پیوست. این موضوع تا جایی پیش‌رفت که مسکو در اکتبر 2022 از بغداد پیشی گرفت و خود را در بازار انرژی به‌عنوان تأمین‌کننده شماره یک نفت هند معرفی کرد. دلیل این امر با استناد به گزارش بلومبرگ عبارت بود از تکاپوی بی‌‌‌‌‌‌وقفه مدیران پالایشگاهی هند برای خرید و ذخیره‌‌‌‌‌‌سازی هرچه بیشتر نفت خام روسیه و ممنوعیت‌های مرتبط با آن در حوزه خدمات حمل‌ونقل و بیمه نفت خام صادراتی این کشور. عراق و عربستان از اصلی‌ترین تأمین‌کنندگان نفت و گاز هند به‌‌‌‌‌‌‌شمار می‌آیند. ایالات‌متحده نیز در سالیان اخیر، تأمین قسمتی از نفت وارداتی هند را بر عهده دارد. عراق طی سنوات گذشته بزرگ‌ترین صادرکننده نفت خام به مقصد هند به‌حساب می‌‌‌‌‌‌آمد. گاز موردنیاز هندوستان نیز سال‌هاست که از سوی قطر تأمین می‌شود. جالب است بدانید تنها در دسامبر 2022، معادل ۴۰ درصد از نفت صادراتی روسیه به مقصد هند ارسال شده و این در حالی است که در بازه زمانی مشابه در سال پیش‌تر از آن، روسیه سهمی کمتر از ۲ درصد از کل واردات نفت هند را به خود اختصاص داده بود.  واقعیت غیرقابل‌انکار اینکه دولت دهلی‌‌‌‌‌‌نو با جمعیتی در حدود ۴/ ۱ میلیارد نفر، برای عبور از پکن در بازار انرژی و حفظ رشد اقتصادی سالانه ۷‌درصدی خود، به نفت ارزان روسیه نیاز مبرم داشته و در مسیر رسیدن به اهداف توسعه‌‌‌‌‌‌ای بعضاً بلند‌‌‌‌‌‌پروازانه خود، با هیچ کشوری مصالحه نخواهد کرد.

بلومبرگ در ادامه آورده که پکن و دهلی‌‌‌‌‌‌نو مدتی است مبادرت به خرید نفت خام استخراج‌شده از سرزمین‌‌‌‌‌‌های یخ‌‌‌‌‌‌زده واقع در شمال روسیه البته با لحاظ شدن تخفیف‌های استثنایی و در قیمت‌هایی بسیار جذاب کرده‌‌‌‌‌‌اند. نفتی که تا پیش از اجرایی شدن تحریم‌های غرب، به مقصد اروپا صادر می‌شد. در شرایط کنونی، جریان نفت این منطقه به سمت این دو مشتری جدید و بزرگ، تغییر مسیر داده است. تنها در چند ماه گذشته، هندوستان در قامت دومین مشتری بزرگ نفت در آسیا، نفت اورال روسیه را به‌عنوان‌مثال، با تخفیف‌های بسیار جذاب خریداری کرده است. طبق گزارش‌های رسمی، دهلی‌‌‌‌‌‌نو رقمی به‌مراتب پایین‌تر از سقف قیمتی ۶۰ دلار به ازای هر بشکه مصوب اتحادیه اروپا و کشور‌‌‌‌‌‌های گروه هفت، برای خرید نفت اورال روسیه هزینه کرده است. خوب است بدانید که نفت اورال روسیه، یکی از محبوب‌‌‌‌‌‌ترین انواع نفت خام به‌‌‌‌‌‌واسطه تکثر و تعدد خریدار، هزینه متعارف حمل‌ونقل به مقاصد آسیایی و چرخه کوتاه معاملاتی است. علاوه بر هند که مقدار چشمگیری از نفت اورال را تنها در مدتی کوتاه خریداری کرده است، انتظار می‌رود بلغارستان که از الزام تبعیت از تحریم‌های اتحادیه اروپا بر نفت و فرآورده‌های نفتی روسی معاف است نیز این نوع نفت روسی را در حجمی بالا و در مدتی کوتاه سفارش دهد. 

واقعیت این است که اژدهای زرد زیر بار اعمال سقف قیمتی بر نفت صادراتی روسیه نرفته و نخواهد رفت. درعین‌حال، تبعیت برخی دیگر از کشورهای غال با میانه‌‌‌‌‌‌رو از مصوبه ائتلاف غرب، قدرت چانه‌زنی بیشتر و مطالبه تخفیف‌های جذاب‌‌‌‌‌‌تر از روسیه را برای بزرگ‌ترین خریدار نفت خام جهان درکنار سایر مشتریان نفت روسیه همچون هندوستان، فراهم آورده است.

مقامات بانک روسی Sberbank اخیراً اعلام کرده اند که موفق به دریافت مجوز از بانک مرکزی هند به‌منظور افتتاح حساب روپیه‌ای برای مشتریان روسی در هند شده‌اند. مقامــات ایــن بانــک اعــلام کرده‌اند کــه وجــود این‌گونه حساب‌ها بــا هــدف افزایــش ســهولت خدمــات بــه مشـتریان روسـی، ازجمله بانک‌هایی کـه قصـد انجـام معاملات بـا ایـن ارز را دارنـد، طراحی‌شده اسـت. از منظـر آنـان ایـن امـر، گام مهـم دیگـری در ایجـاد یـک سیسـتم قابل‌اعتماد و راحـت به‌منظور تبـادل میـان کشـورها توسـط Sberbank به‌عنوان ارائه‌دهنده اصلـی خدمـات مالـی بـه روپیـه اسـت Sberbank . و VTB دو بانـک بـزرگ روسـیه هرکدام یـک شـعبه در دهلی‌نو دارنـد. ایــن توافـق بــه ایــن معناسـت کــه شرکت‌های روسـی کـه در هنــد فعالیـت داشــته یــا قصــد انجــام آن را دارنـد، می‌توانند بــه روپیــه هنــد دسترســی داشــته باشــند تــا بتواننــد تحــت شــرایط عــادی محلــی فعالیــت کننــد. اگرچه سیستم بانکی هند در واکنش به تهدیدات ایالات‌متحده همکاری با بانک‌های روسی را به‌شدت کاهش داده است؛ اما به نظر می‌رسد این کشور می‌کوشد روزنه‌هایی برای روسیه همچنان باز نگاه دارد.

بـا وجـود تمرکـز تجـارت هنـد و روسـیه بـر محـور انـرژی، فرصت‌های تجـاری در سـایر حوزه‌ها نیـز وجـود دارد. ورود محصولات هنـدی بـه بـازار روسـیه هـم بـه دلیـل جایگزینـی محصولات غربـی و هـم بـه دلیـل قانونـی شـدن واردات مـوازی بـه روسـیه، آغازشده اسـت. درحالی‌که غـرب، روسـیه را از واردات محصولات برندهـای لوکـس غربـی منـع کـرده اسـت، کشـورهایی ماننـد هنـد در حـال گسـترش مسـیری میانـی هسـتند و کارآفرینـان و دلالان هنـدی، کالاهـای غربـی را وارد کـرده و سـپس بـه روسـیه صـادر می‌کنند. ایـن کالاهـا، طیـف وسـیعی از تجهیـزات تهویــه مطبــوع و آیفــون گرفتــه تــا خودروهــای لوکــس را در برمی‌گیرد. جنــگ اوکرایــن بــرای اقتصــاد و تجــارت هنـد خبـری خـوش بـه شـمار می‌آید. ایـن کشـور نه‌تنها امـکان واردات انـرژی و کودهـای شـیمیایی ارزان‌تر از روسـیه را یافتـه، بلکـه صـادرات و به‌ویژه صـادرات مجـدد بـه بـازار روسـیه را افزایـش داده اسـت. وزارت بازرگانی و صنعت هند نیز اعلام کرده که تجارت دوجانبه میان هند و روسیه در فاصله آوریل تا اوت 2022، به رکورد 18.2 میلیارد دلار افزایش‌یافته است. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا پایان سال 2022 به 43.2 میلیارد دلار افزایش یابد.

در حـال حاضـر اقتصـاد هنـد، نـرخ رشـد کمـی بیـش از 4 درصـد دارد؛ درحالی‌که اقتصادهـای اتحادیـه اروپـا بـه جهــت افزایــش قیمــت انــرژی و تحریــم روســیه، بــه ســمت رکــود پیــش می‌روند. ایــن امــر و همچنیــن عرضــه انـرژی ارزان‌تر، احتمـالاً منجـر بـه شـروع سرمایه‌گذاری صنایـع تولیـدی اروپایـی در هنـد بـا هـدف تولیـد بـرای بازارهـای اروپایـی خواهنـد شـد تـا از هزینه‌های پایین‌تر انـرژی در هنـد بهـره ببرنـد؛ امـری کـه نهایتاً منجـر بـه افزایـش تقاضـای انـرژی در هنـد خواهـد شـد. روسـیه نیـز بـه دنبـال تأمین ایـن نیـاز خواهـد بـود.

روشن‌ساز کلام

به گزارش رویترز، کارشناسان فعال در حوزه انرژی باور دارند که حداقل تا چند دهه آینده، دلار به‌عنوان ارز غالب در مراودات و مبادلات بین‌‌‌‌‌‌‌‌الملل، جایگاه خود را حفظ خواهد کرد. درعین‌حال، بسیار محتمل است که در آینده‌‌‌‌‌‌‌‌ای نه‌چندان دور، بهره‌‌‌‌‌‌‌‌برداری از پترویوآن در دادوستدهای نفتی شتاب بیشتری گرفته؛ چراکه چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت در جهان انرژی، از جایگاه ممتاز و روبه رشدی برخوردار است. در شرایط حال حاضر دنیا می‌توان به‌درستی ادعا کرد بازار انرژی داخلی اژدهای زرد به‌تنهایی پتانسیل تغییر رویکرد تولیدکنندگان جهانی نفت و ایجاد دگرگونی اساسی در معادلات بین‌المللی حوزه انرژی را دارا است.

خانم آنگلا مرکل از صدراعظم فعلی؛ اولاتف شولتز، مستقل‌‌‌‌‌تر بود. آمریکایی‌‌‌‌‌ها و حتی لهستان و اوکراین با خط لوله نورداستریم 2 که قرار بود از شمال اروپا به آلمان برسد خشنود نبودند، بااین‌حال در زمان صدراعظمی مرکل این پروژه جلو رفت تا زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ که برای شرکت‌های درگیر در این پروژه تحریم‌هایی را در نظر گرفت. باوجوداینکه در زمان مرکل عملاً مراحل عملیاتی این پروژه به پایان رسیده بود و شرکتی آلمانی تنظیم‌گری را به عهده گرفت ولی با سیاست‌های منعطفانه شولتز در برابر آمریکا این قدم برداشته نشد. مرکل تصمیم گرفت این موضوع را خبری نکند و فقط تحریم یک شرکت سوئیسی منتشر شد. با انتخاب جو بایدن به ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده آمریکا و پس از حمله روسیه به خاک اوکراین عملاً برای هر اقدامی دیر شده بود. شرکت آلمانی درگیر این پروژه دراین‌بین آن‌قدر ضررهای مالی متحمل شد که با کمک دولت آلمان به کار خود ادامه داد. این کمک‌ها به میزانی زیاد بود که این شرکت ملی شد البته به شرطی که در آینده دوباره به بخش خصوصی برگردد. آمریکا از استقلال انرژی اروپا خشنود نمی‌شود؛ زیرا آمریکا از کشوری واردکننده به یکی از صادرکننده‌‌‌‌‌های صنعت انرژی از قبیل نفت خام و گاز مایع طبیعی (LNG) تبدیل‌شده است. سرمایه‌گذاری‌های آمریکا در بخش ال‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌جی مربوط به‌روزهای گذشته‌‌‌‌‌‌ نیست. به نظر می‌رسد ایالات‌متحده آمریکا برای کنترل ال‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌جی که به اروپا فرستاده می‌شود برنامه‌‌‌‌‌ریزی کرده بود و هدف دیگر؛ یعنی توجیه بایکوت صادرات نفت روسیه را به اروپا، به زلنسکی برون‌‌‌‌‌سپاری کرد. روسیه هم یا رو دست خورد و یا ناگزیر، وارد بازی شد و در حال ادامه دادن است.

با عنایت به شرایط جدید ژئوپلیتیک جهانی به‌‌‌‌‌‌ویژه در حوزه نفت و گاز، دنیای امروز در شرف پوست‌‌‌‌‌‌اندازی و خروج از سیطره همه‌جانبه سیاسی و اقتصادی ایالات‌متحده و هم‌‌‌‌‌‌پیمانان غربی آن است. جهان امروز در حال دگردیسی به سمت نظام چندقطبی با ورود بازیگران جدید به صحنه تعاملات بین‌المللی است. در این شرایط باید دید سیاست مقابله‌‌‌‌‌‌‌‌ای ایالات‌متحده در‌ برابر این پدیده نامطلوب دلارزدایی از تجارت بین‌الملل نفت و گاز بر کدام محور استوار خواهد بود. آیا واشنگتن دست به ریسک بزرگ زده و وارد کارزار نظامی با ارتش‌های قدرتمند و پیشرفته روسیه و چین خواهد شد؟ امری که وقوع آن غیرمحتمل و بسیار دور از ذهن است. راه ساده‌‌‌‌‌‌‌‌تر فراروی آمریکا اما در پیش گرفتن دیپلماسی فعال بین‌المللی برای جلب‌توجه و حمایت دولت‌های بزرگ و تأثیرگذار در عرصه اقتصادی برای کاهش دامنه تسلط چین و روسیه بر بازار جهانی خواهد بود. راهی که هرچند پرفرازونشیب؛ اما معقول‌‌‌‌‌‌‌‌تر و به‌‌‌‌‌‌‌‌مراتب کم‌هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌تر از گزینه اول برای آمریکا به نظر می‌رسد... پس تا اطلاع ثانوی زنده‌باد تحریم...