منفعت‌طلبی چینی در تعاملات راهبردی انرژی با ایران

اين نوشتار در تاريخ هفتم خرداد‌ماه ۱۴۰۰ در روزنامه جهان اقتصاد منتشر شده است.

منفعت‌طلبی چینی در تعاملات راهبردی انرژی با ایران

از ابتدای قرن بیست و یکم میلادی، چین تأثیرگذارترین کشور در بازار کالاهای اساسی بود و سیاست‌های این کشور می‌توانست قیمت انواع فرآورده‌های فلزی به‌خصوص فولاد، انواع فرآورده‌های انرژی و محصولات کشاورزی را تغییر دهد. درنتیجه همین نقش مهم در اقتصاد و بازار کالاهای اساسی در دنیا بود که فعالان بازار این جمله را مدام تکرار می‌کردند: «اگر چین عطسه کند، بازار کالاهای اساسی در دنیا به سرماخوردگی مبتلا می‌شود.»

فرشید فرحناکیان، دکترای حقوق نفت و گاز، در گفت‌وگو با خبرنگار جهان اقتصاد اظهار داشت: تبدیل پارادایم (الگوواره) تفاهم و تعامل به پارادایم رقابت و مهار با چین در ایالات‌متحده در قالب دو رهیافت اجرایی شده است و رهیافت نخست محدود کردن تدریجی دسترسی چین به بازارهای غربی و به‌ویژه ایالات‌متحده است که با جنگ تجاری میان دو کشور در دوره ترامپ و اعمال انواع محدودیت‌ها آغاز شد؛ این رهیافت در دوره بایدن با تاکتیک‌‌‌های متفاوتی ادامه یافته است و رهیافت دوم هم روی امنیتی‌سازی شرکت‌های بزرگ چینی و بیرون راندن تدریجی آنان از مدار رقابت با شرکت‌های غربی متمرکز است.

وی تصریح کرد: این رهیافت در شرایط کنونی بر شرکت‌های فناوری اطلاعات چین متمرکز شده و به‌طور ‌‌‌ویژه بیرون راندن چین از بازار فناوری نسل پنجم شبکه تلفن همراه در کشورهای غربی را هدف قرار داده است.

وی با بیان اینکه تغییر پارادایم ایالات‌متحده، سبب شده است که چین نیز راهبرد شبه‌خودکفایی را در پیش بگیرد و داخل را بر خارج دهد گفت:  این راهبرد بیش از آنکه انتخاب باشد نوعی الزام محسوب می‌شود و نشریۀ بیزینس لاین در گزارش خود آورده است که در ســال ۲۰۱۵ سیاست‌گذاران چینی تصمیم گرفتند تا مدل رشد اقتصادی را تغییر دهند و تمرکز روی پروژه‌های سرمایه‌گذاری برای تقویت نرخ رشــد اقتصادی کشور را کاهش دهند و سیاست رشد اقتصادی مصرف‌محور را در پیش بگیرند.

فرحناکیان عنوان کرد: با این تغییر بود که بخش‌هایی مانند صنعت خودروسازی، صنعت تولید وسایل الکترونیکی و مصرفی خانگی و درنهایت دام‌پروری رونق گرفت و این تغییر الگوی رشد اقتصادی باعث نشد تا حجم و ارزش واردات در کشور کاهش پیدا کند و به همین دلیل نمود بیرونی تغییر الگوی رشد اقتصادی چین چندان محسوس نبود.

وی با اشاره به اینکه از سال ۲۰۲۰ بازهم تغییری دیگر در سیاست‌های دولتی این کشور ایجاد شده است گفت: تغییری که حکایت از تلاش دولت برای کاهش واردات و افزایش وابستگی به تولید داخل دارد، سیاستی که با توجه به سطح توسعه‌یافتگی اقتصادی این کشور و جمعیت بالای کشور قابل‌اجرا به نظر می‌رسد؛ زیرا هم نیروی کار کافی برای کار در کشور وجود دارد و هم بازاری بزرگ برای مصرف محصولات در اختیار تولیدکنندگان چینی است .

وی تصریح کرد: در گزارش «چتم‌هاوس» راجع به اعلام مرگ شرکت‌های بین‌المللی نفتی (International Oil Companies: The Death of the Old Business) آمده است که این نوع شرکت‌ها چند ویژگی داشتند که بر مبنای آن ادعا می‌کردند که اگر نباشند، حوزه انرژی پیشرفت نمی‌کند؛ ازجمله قرار داشتن در لبۀ فناوری و همین‌طور بحث تأمین مالی. الآن لبۀ فناوری دست شرکت‌های کوچکی است که در عرصه بین‌المللی متکثر شده‌اند.

وی عنوان کرد: مدیر مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی بر این نظر است که در چنین وضعیتی باید به سمت «تعاملات راهبردی انرژی» رفت؛ چون فضای تعامل از یک فضای تعامل ساده خریدوفروش و تجارت انرژی خارج شده است که در این الگو بسته‌ای از تولید تا بازاریابی یا بازارسازی به‌عنوان قرارداد نفتی به‌طرف مقابل ارائه می‌گردد.

وی با بیان اینکه این تعاملات چند ویژگی دارد که کوتاه‌مدت نیست؛ تک‌بخشی نیست و می‌توان در بازارسازی‌های مشترک حتی اقدام کرد اظهار داشت: وقتی‌که قرار است به برنامه راهبردی رسید، هدف‌ این است که نقاط ضعف‌ خود را در چهارچوب همکاری برطرف و این را به یک فرصت همکاری تبدیل کرد و قرار نیست روی نقاط قوت‌ خود همکاری کرد.

وی در ادامه افزود: برد-برد؛ یعنی این همکاری نقطۀ‌ضعف خود را پوشش دهد و به یک فرصت سودآور تبدیل کند، برای هر کشوری یک برنامه وجود دارد که هم برای سرمایه‌گذار جذاب باشد و هم سودآوری و منفعت برای ایران به همراه داشته باشد.

به گفته فرحناکیان، نفت خام وقتی ویژگی و منشأ داشته باشد، این منشأ داشتن، زمینه‌ساز تحریم‌پذیری است؛ یعنی وقتی اولویت صادرات نفت خام است، تحریم‌پذیری هم کنار آن است، چون نفت ایران را می‌شناسند؛ ولی وقتی‌که نفت تبدیل به فرآورده نفتی شود، دیگر قابل‌شناسایی نیست؛ به همین خاطر راحت‌تر می‌توان آن را صادر کرد؛ بنابراین، این در الگوی خنثی‌سازی تحریم و در راستای فرمایشات رهبر معظم انقلاب است که به‌نوعی حرکت به سمت صنایع پایین‌دست پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی است.

وی با اشاره به اینکه چینی‌ها نیز در این تعاملات راهبردی انرژی با ایران، منافع خود را می‌برند گفت: نشریۀ بیزینس لاین در گزارش خود آورده است که بر مبنای طرح پنج‌ساله دولت چین، این کشور در نظر دارد وابستگی خود را به کالاهای وارداتی از آمریکا کاهش دهد و هم‌اکنون آمریکا کســری تجاری بالایی با چین دارد بــه این معنا که ارزش کالاهای صادراتی آمریکا به بازار چین کمتر از هزینه واردات کالاهای چینی است.

وی عنوان کرد: با توجه به سیاست چین مبنی بر کاهش واردات از آمریکا و تأمین نیاز در بازار داخلی، انتظار می‌رود در سال‌های آتی کسری تجاری آمریکا با چین بیشتر شود و جنگ تجاری آمریکا و چین وارد مرحله تازه‌ای بشود و این سیاست در روزهایی که روابط چین و آمریکا به دلیل سیاست‌های دولت ترامپ مبنی بر وضع تعرفه‌های تجاری و تداوم این سیاست‌ها در دولت جدید آسیب زیادی دیده است، از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی خاطرنشان کرد: بسیاری از رسانه‌ها بر این باور هستند که این آخرین گام چین در جنگ تجاری با آمریکا است و می‌تواند به‌عنوان برگ برنده چین در این رابطه شناخته شود، چین اقتصاد بزرگی است و تغییر در سیاست تجاری این کشور می‌تواند روی کشورهای زیادی تأثیر مستقیم داشته باشد، کشورهایی که دستیابی به بازار بزرگ چین تغییر معناداری در درآمد تجاری‌شان ایجاد خواهد کرد.

وی تصریح کرد: ایران در سال‌های گذشته یکی از بزرگ‌ترین شـرکای تجاری چین بود و بخش بزرگی از نفت چین از طریق واردات از ایران تأمین می‌شد. تحریم‌های نفتی آمریکا باعث کاهش صادرات نفت ایران به چین شد ولی در تمامی این سال‌ها چین برای خرید نفت از ایران مسیرهای جایگزینی را پیدا کرده است. حال که فضای سیاسی به سمت کاهش تحریم‌ها و بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ اســت، فرصت برای توسعه روابط تجاری دو کشور و افزایش صادرات نفت ایران به چین فراهم است .

فرحناکیان بیان داشت: شاید بتوان بحث را این‌گونه جمع‌بندی کرد که آمریکا برای مقابله با چین در حال یارگیری است و به نظر می‌رسد متحدان سنتی آن بیش‌تر به اتخاذ یک رویکرد مستقل‌تر که اصطکاکی با چین ایجاد نکند تمایل داشته باشند. به‌بیان‌دیگر، به نظر می‌رسد نسخۀ جدیدی از یک «جنبش عدم تعهد» نوین در حال شکل‌گیری است که جریان‌های تندرو در واشنگتن را نیز خشمگین کرده است .

وی در ادامه افزود: افـزون بـر این به ارائه یارانه‌های بسیار سـنگین بـه بخـش انـرژی تـداوم خواهـد داد تـا از یک‌سو ایـن بخـش بـه پاشـنه آشـیل اقتصاد چیـن بدل نشود و از طرف دیگـر مزیت رقابتی ایـن کشور در اقتصاد جهانی حفظ شـود. بخـش انرژی بیشترین میـزان یارانه را در چین دریافت می‌کند و دو شرکت پتروچاینـا و سـینوپک بالاترین میـزان یارانه‌های دولتی ایـن کشور را در سال‌های اخیـر دریافت کرده‌اند.

وی با اشاره به اینکه با تثیبت پارادایم (الگوواره) رقابت و مهار با چین در ایالات‌متحده در مورد چین، باید دانست که این کشور به‌طور فزاینده‌ای نگران امنیت انرژی خود می‌شود گفت: در این روند چین بیش از گذشته به روسیه و کشورهای مرکزی توجه نشان داده است و ایران یکی از معدود کشورهای جهان است که در نقشۀ ژئوپلیتیک انرژی، حوزۀ نفوذ ایالات‌متحده محسوب نمی‌شود و می‌تواند به‌صورت پایدار منابع انرژی موردنیاز چین را تأمین نماید و به‌علاوه ایران تنها کشوری در خاورمیانه است که از مسیر خشکی و دریایی می‌تواند به چین انرژی صادر نماید.

فرحناکیان در پایان با اشاره به اینکه یکی از اهداف و خاستگاه‌های تأسیس مجمع صادرکنندگان گاز (GECF) همین رها‌سازی و استقلال نظام قیمت‌گذاری گاز از نفت بوده است اظهار داشت: در هفته‌های گذشته کشمکش‌های روسیه و غرب بر سر اوکراین و خط لوله نورداستریم۲ (Nord Stream 2) حاوی دو پیام مهم است که گاز در آینده سبد انرژی اروپا و نقش‌آفرینی مسکو در معادلات ژئو‌استراتژیک از چه اهمیتی برخوردار است.

در صورت موفقیت این مذاکرات، باب جدید و گسترده دیگری از راهبرد تعاملاتی انرژی برای ایران گشوده خواهد شد و گاز ایران برای اولین بار به اروپا خواهد رسید؛ که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها…