اين نوشتار در تاريخ چهارم دی‌ماه ۱۴۰۰ در روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

حکمرانی اینترنت

داده‌‌های اتحادیه بین‌‌المللی مخابرات؛ یکی از نهادهای وابسته به سازمان ملل، نشان می‌دهد که شمار کاربران اینترنت در دوره پاندمی کووید۱۹ از ۱/ ۴میلیارد در سال ۲۰۱۹ به ۹/ ۴میلیارد نفر در سال ۲۰۲۱، افزایش یافته است. این در حالی است که نزدیک به سه میلیارد نفر در سراسر جهان، عمدتاً در کشورهای درحال‌توسعه، هنوز به اینترنت دسترسی ندارند.

شانزدهمین دوره مجمع حکمرانی اینترنت، با حضور بیش از ۷‌هزار شرکت‌کننده از سراسر جهان، در شهر کاتوویتس واقع در جنوب لهستان به دو صورت حضوری و آنلاین با شعار «اینترنت یکپارچه» (Internet United) برگزار شد. اینترنتی که همه کاربرانش را به یک جامعه متصل می‏‌کند و مسئول شکل و عملکرد آن است. رؤیاها، ایده‌‏ها، نیازها و اقدامات مشترک همان چیزی است که اینترنت آینده را شکل می‌دهد. این دوره از مجمع حکمرانی اینترنت حول محور همین رویکرد با پیام ویدئویی آنتونیو گوترش؛ دبیر کل سازمان ملل متحد، به مناسبت افتتاح این دورۀ مجمع، برگزار شد.  گروه مشاوره ذینفع چندگانه (Multi-stakeholder Advisory Group) استفاده از یک رویکرد مسئله‌محور (Issue-driven Approach) برای طراحی برنامه نشست 2021 را انتخاب کرده بود. معمولاً در ابتدای فرایند برگزاری هر دوره مجمع حکمرانی اینترنت، از همه کشورهای جهان خواسته می‌شود تا اطلاعات مربوط به مهم‌ترین مسائل حکمرانی اینترنت که با آن مواجه هستند را برای برگزارکنندگان ارسال کنند. از همین روی، موضوعات موردبحث در هر دوره از این رویداد سالانه، مسیری منحصربه‌فرد را طی می‌کند. برگزارکنندگان در این دوره، شش حوزه موضوعی اصلی را برای بحث و گفتگو در نظر گرفتند که این حوزه‌ها عبارت بودند از: شمول اقتصادی و اجتماعی و حقوق بشر؛ دسترسی جهانی و ارتباط معنادار؛ مقررات نوظهور: ساختار بازار، محتوا، داده‌ها و مقررات حقوق مصرف‌کننده / کاربران؛ پایداری محیط‌زیست و تغییرات آب و هوایی؛ شمولیت اکوسیستم‌های حکمرانی اینترنت و همکاری دیجیتال؛ اعتماد، امنیت و ثبات. در طول این رویداد ۵ روزه، بیش از ۲۵۰ جلسه و نشست در حوزه‌های مختلف حکمرانی فضای مجازی، برگزار شد.

1) مجمع حکمرانی اینترنت

در ظاهر امر، پس از اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی (WSIS)، پایه و رکن اصلی حکمرانی اینترنت در جهان، مجمع حکمرانی اینترنت است. این مجمع مشروعیت خود را از ارتباطش با سازمان ملل و دبیر کل این سازمان کسب می‌کند و دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد (DESA) از دبیرخانه این مجمع پشتیبانی می‌کند.

سازمان ملل در سال 2005 در تونس اقدام به برگزاری دوره دوم اجلاس سران جامعه اطلاعاتی (WSIS-2) نمود. در این اجلاس که از طرف یونسکو، اتحادیه بین‌المللی مخابرات و دیگر نهادهای بین‌المللی برگزار شد، به‌منظور تسهیل گفت‌وگوی بین‌المللی و مأموریت تقویت همکاری حول مسائل و ایجاد مکانیسم‌های حکمرانی اینترنت، تصمیم به ایجاد مجمعی چندملیتی گرفته شد. این درخواست به دبیر کل سازمان ملل ارسال شد و پس از موافقت او، مجمع حکمرانی اینترنت (Internet Governance Forum) تأسیس شد.

مجمع حکمرانی اینترنت (IGF) یک بستر باز و فراگیر برای مشارکت ذینفعان و گروه‌های تأثیرگذار در مباحثات سیاستی اینترنت، ارائه راه‌حل در موضوعات و چالش‌های مشترک و هنجارسازی در حوزه حکمرانی فضای مجازی است. این مجمع جایگاه حقوقی برای تصمیمات الزام‌آور ندارد؛ بلکه در طراحی آن تلاش شده است که فارغ از محدودیت‌های موجود ساختارهای رسمی بین‌المللی، محلی برای تبادل‌نظر آزاد و برابر افراد درباره مسائل اصلی و مهم اینترنت در جهان باشد. هرچند که این مجمع صلاحیت تصمیم‌گیری ندارد و بیشتر در حوزه تصمیم سازی برای سازمان‌ها و نهادهای تصمیم گیر ایفای نقش می‌کند، اما نمی‌توان این موضوع را به‌عنوان ضعف آن محسوب نمود؛ چراکه این مجمع پایه و مبنای تصمیمات دیگر سازمان‌ها را بنا می‌نهد و این‌چنین قدرت خود را در اثرگذاری به نمایش می‌گذارد. این مجمع با تدوین فهرست مسائل و مشکلاتی که باید به آن‌ها پرداخته شود و ارائه راهکار برای آن‌ها، اولویت‌های سیاست‌گذاری را مشخص نموده و دستور جلسات نهادهای تصمیم گیر را مشخص می‌کند (Agenda Setting). مجمع حکمرانی اینترنت مدعی است که با رویکردی پایین به بالا، فرصت مهمی را برای همه فعالان حکمرانی اینترنت فراهم می‌کند تا پیشنهاد‌های خود برای حل مسائل کلیدی حکمرانی اینترنت مطرح نمایند. رویکرد فراگیر و باز این مجمع برای شنیدن حرف‌های کارشناسان و ذی‌نفعان، اعتبار و مقبولیت قابل‌توجهی به انجمن بخشیده است.

با گذشت بیش از یک دهه از تشکیل مجمع حکمرانی اینترنت و با مشارکت بیش از 140 کشور جهان، مجمع حکمرانی اینترنت به پایه و اساس حکمرانی اینترنت تبدیل‌شده است. حضور سازمان‌هایی مانند جامعۀ اینترنت (ISOC)، آیکان (ICANN)، اتحادیه بین‌‌المللی مخابرات (ITU) و… در این انجمن اعتبار لازم را به آن بخشیده و زمینه را برای حضور دیگر کشورها فراهم کرده است.

2) حکمرانی اینترنت

کارگروه سازمان ملل متحد در خصوص حکمرانی اینترنت (WGIG) اصطلاح «حکمرانی اینترنت» را شامل تمامی اصول، هنجارها، قواعد، آیین‌های تصمیم‌گیری مشترک و برنامه‌هایی که منجر به شکل‌گیری، تحول و استفاده از اینترنت می‌گردد (مقالۀ وکیل و نوروزپور، 1399).

اکوسیستم‌های حکمرانی اینترنت و همکاری دیجیتال را می‌توان مشتمل بر حاکمیت دیجیتالی؛ ارزیابی رویکردها و سازوکارهای حکمرانی اینترنت و تقویت شمولیت؛ حکمرانی و همکاری برای توسعه اینترنت درحال‌توسعه؛ حکمرانی فنی اینترنت؛ توسعه همکاری‌های دیجیتالی جهانی دانست.

از بدو ورود فضای سایبر به زندگی بشریت، مقوله قانون‌گذاری و شناخت قانون‌گذار صالح در این فضا، چالش جدی بوده است. شیوه قانون‌گذاری در فضای سایبر، مبتنی بر دو نوع نگرش متفاوت به حاکمیت در فضای سایبر است. نگرش نخست، مبتنی بر انحصار دولت­ها در عرصه قانون‌گذاری فضای سایبر است و نگرش دوم که ملهم از دکترین میراث مشترک بشریت است، مخالف ورود انحصاری دولت­ها به این عرصه است. هر یک از این دو رویکرد، موجد روش‌های قانون‌گذاری مختلفی در فضای سایبر است. روش‌های قانون‌گذاری ملی، بین‌المللی و خودانتظامی در زمره روش­های قانون‌گذاری در فضای سایبر به شمار می‌آیند. برخی معتقدند که نبايد مديريت اينترنت را به قانون‌گذاری بدین سه‌روش واگذار کرد. هر يک از سه شیوه قانون‌گذاری در خصوص مشروعیت يا اجرا، اشکالاتی دارد. برخلاف قانون‌گذاری بین‌المللی که از بالاترين سطح اجرا و پایین‌ترین سطح مشروعیت برخوردار است، خودانتظامی دارای بالاترين سطح مشروعیت و پایین‌ترین سطح اجراست. همچنین قانون‌گذاری ملی، حالتی بینابین بوده و همواره با ضعف نسبی در اجرا و مشروعیت مواجه است (مقالۀ ضیایی و شکیب‌نژاد، 1396).

در روش قانون‌گذاری بین‌المللی، حکمرانی چندذینفعی در حکمرانی اینترنت (Multi-stakeholders in Internet Governance) جدیدترین دستاورد درزمینۀ چگونگی تنظیم قواعد و مقررات حاکم بر اینترنت (به‌عنوان مصداق بارز فضای سایبر) است که به‌صورت جدی و عملیاتی از سال 2003 و با نخستین نشست اجلاس جهانی در خصوص جامعه جهانی (WSIS-1) مطرح و با اقبال دولت‌ها و سایر ذینفعان حوزه سایبر مواجه گردید. درواقع معماران این شکل از حکمرانی جهانی می‌کوشند با استفاده از مفاهیم و قواعد رایج در حقوق بین‌الملل به ساماندهی عرصه‌ای بپردازند که برخلاف حقوق بین‌الملل کلاسیک تنها تابعان فعال آن دیگر دولت‌ها و تا حدودی سازمان‌های بین‌المللی نیستند و این بار ذینفعانی چون گروه‌های اجتماعی(افراد) و شرکت‌های خصوصی دارای نقش و تأثیر عمده شده‌اند (مقالۀ وکیل و نوروزپور، 1399).

ختم کلام

اینترنت قلمروی نوین است و به تعبیر نماینده چین در نشست سال 2016 نهاد مشورتی حقوقی آسیایی-آفریقایی پنجمین عرصه حاکمیت دولت‌هاست (همان). این قلمرو جدید فاقد محدودۀ )مرزهای( ملموس و قابل‌شناسایی بوده و به معنای حقیقی خویش عرصه حکمرانی جهانی است (همان). یکی از مباحث محل مناقشه در مجمع جهانی حکمرانی اینترنت، حکمرانی مشارکتی چندذینفعی است. این حکمرانی چندذینفعی مشارکتی ضمن اینکه مانع انحصار قدرت و شکل‌گیری سلطه بر اینترنت می‌شود؛ نوعی وابستگی متقابل، توازن قوا و نهایتاً ثبات را برای حکمرانی اینترنت فراهم می‌آورد. نحوۀ مشارکت دادن بازیگران بین‌المللی مختلف در حکمرانی مشارکتی اینترنت، منازعۀ آشکار و پنهان چگونگی حاکمیت بَر حکمرانی اینترنت در جهان معاصر را دامن زده است.  

در این میان روایت نگارندۀ این نوشتار راجع به ارتباط مستقیم نوع رویکرد ایالات‌متحدۀ آمریکا به نحوۀ حاکمیت بَر حکمرانی اینترنت با پدیدۀ اینترنت‌های ملی و بخشی از دلواپسی‌هایی موجد بروز ایده‌هایی از قبیل «طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی» همچنان باقی است.