تأثیر 15 مهر طوفان الاقصی بر 26 مهر برجام

اين نوشتار در تاريخ بیست‌ودوم مهرماه ۱۴۰۲ در روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

تأثیر 15 مهر طوفان الاقصی بر 26 مهر برجام

گروه‌های مقاومت فلسطینی در روز شنبه 7 اکتبر 2023 (15 مهر ۱۴۰۲) عملیات گسترده‌ای را با عنوان «طوفان الاقصی» آغاز کردند که در ساعات ابتدایی آن، تعداد زیادی از صهیونیست‌ها کشته و زخمی و اسیر شدند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این رابطه در مورخۀ 18/ 7/ 1402 در دانشگاه افسری امام علی (ع) ارتش ج.ا.ایران فرمودند که: «وقتی ظلم و جنایت از حد گذشت، وقتی درنده‌خویی به نهایت رسید، باید منتظر طوفان بود. در این قضیه‌ی پانزدهم مهر به این‌طرف، رژیم غاصب صهیونیستی، هم ازلحاظ نظامی، هم ازلحاظ اطلاعاتی، یک شکست غیرقابل‌ترمیم خورده؛ شکست را همه گفتند، تأکید من به «غیرقابل‌ترمیم بودن» است.‌ من میگویم این زلزله‌ی ویرانگر توانسته است بعضی از سازه‌های اصلی حاکمیت رژیم غاصب را ویران کند که تجدید بنای آن سازه‌ها به این آسانی امکان‌پذیر نیست. بعید است که رژیم غاصب صهیونیستی با همه‌ی های‌وهویی که می‌کند، با همه‌ی حمایت‌هایی که امروز در دنیا از سوی غربی‌ها از او می‌شود، بتواند آن سازه‌ها را ترمیم کند. من عرض می‌کنم از شنبه‌ی پانزدهم مهر، رژیم صهیونیستی [دیگر] رژیم صهیونیستیِ قبلی نیست و ضربه‌ای که خورده است به این آسانی قابل جبران نیست».

رسانه‌های آمریکایی در جنگی روانی – تبلیغاتی درصدد فضاسازی برای کشیدن پای جمهوری اسلامی ایران به این جنگ هستند درحالی‌که مقامات آمریکایی به‌صراحت این موضوع را رد کرده‌اند. در پی گزارش وال استریت ژورنال مبنی بر نقش مقامات امنیتی ایران در هدایت حمله حماس، مقامات ارشد آمریکا گفتند که شواهد مستقیمی مبنی بر رهبری ایران در این حملات پیدا نکرده‌اند، اما خاطرنشان کردند که ایران از مدت‌ها قبل از حماس حمایت کرده است و این کشور «درجه‌ای از همدستی» در این حملات دارد. روزنامه واشنگتن پست در گزارشی ادعا کرد که مقامات اطلاعاتی اعلام کردند گروه حماس که حمله غافلگیرکننده روز شنبه به اسرائیل را انجام داد حداقل در طول یک سال گذشته از سوی ایران آموزش نظامی و کمک لجستیکی و همچنین ده‌ها میلیون دلار برای خرید تسلیحات دریافت کرده است. مقامات گفتند درحالی‌که نقش دقیق ایران در حملات روز شنبه نامشخص است؛ اما این حمله منعکس‌کننده اهداف بلند پروازانه چندین ساله تهران برای محاصره اسرائیل با ارتشی از جنگجویان شبه‌نظامی مجهز به سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته است که قادر به حمله به عمق اسرائیل هستند. این در حالی است که به چهارمین تاریخ کلیدی برجام؛ یعنی روز انتقال ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (26 مهر ۱۴۰۲) در حال نزدیک شدن هستیم.

برنامه جامع اقدام مشترک چند زمان کلیدی دارد که این زمان‌بندی‌ها و سرفصل‌ها را بند (34) توافق آشکارا بیان می‌کند: (1) اولین آن، روز نهایی شدن (Finalization Day) است؛ درواقع در این روز مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ درخصوص برجام به پایان رسید و بلافاصله پس‌ازآن روز، قطعنامه‌ای که متن برجام ضمیمه آن است برای تصویب به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه شد. این روز، ۱۴ جولای ۲۰۱۵ (23 خرداد 1394) بود. (2) دومین سرفصل کلیدی، روز پذیرش (Adoption Day) نام‌گرفته است. این روز، ۹۰ روز پس از تائید برجام توسط شورای امنیت است. این بازه زمانی به این دلیل در نظر گرفته شد که دولت‌ها مقدمات قانونی اجرای این توافق را در حوزه سیاست داخلی کشورهایشان به انجام برسانند.  قطعنامه شورای امنیت در روز 20 جولای 2015 (29 تیر 1394) تصویب شد. (3) سومین تاریخ به روز اجرا (Implementation Day) مرتبط می‌شود. این تاریخ زمانی فرامی‌رسد که مدیرکل آژانس‌ بین‌المللی اتمی تحت عنوان گزارش نتیجه‌گیری جامع‌تر تائید کند که ایران تعهدات خود را عملیاتی کرده است و در همان مقطع زمانی اروپا و آمریکا اقدامات مشخص‌شده در بندهای (16) و (17) ضمیمه ۵ برجام را انجام می‌دهند و تحریم‌های سازمان ملل متحد نیز بر اساس بند (18) همین ضمیمه لغو می‌شود. به‌طور خلاصه این اقدامات عبارت‌اند از لغو یا حسب مورد تعلیق اکثر تحریم‌های مالی و اقتصادی وضع‌شده علیه برنامه هسته‌ای ایران. این اتفاق در اوایل ژانویه ۲۰۱۶ (دی 1394) به‌وقوع پیوست و برجام به‌طور رسمی وارد عصر اجرای خود شد. (4) چهارمین تاریخ کلیدی برجام روز انتقال (Transition Day) است. روز انتقال ۸ سال بعد از روز پذیرش خواهد بود. البته در یک حالت روز انتقال می‌تواند زودتر از ۸ سال باشد و آن در صورتی است که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای اعلام کند که این آژانس به این نتیجه رسیده است که کلیه مواد هسته‌ای ایران صرفاً برای اهداف صلح‌آمیز مورداستفاده قرار می‌گیرند. (5) درنهایت آخرین تاریخ کلیدی برجام، روز پایان قطعنامه 2231 شورای امنیت است. قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که متن برجام به‌عنوان پیوست آن تصویب‌شده است، حاوی یکسری محدودیت‌ها برای ایران است. در این روز که تاریخ آن 18 اکتبر 2025 (26 مهر 1404) خواهد بود، قطعنامه مزبور خاتمه خواهد یافت و اتحادیه اروپا نیز اقدامات مشخص‌شده در بند (25) از ضمیمه 5 برجام را انجام خواهد داد. به‌طور خلاصه این اقدامات عبارت‌اند از: پایان دادن به کلیه تحریم‌های وضع‌شده علیه برنامه هسته‌ای ایران؛ به‌عبارت‌دیگر، حتی آن تحریم‌هایی که در روز انتقال به حالت تعلیق درآمده‌اند نیز در این تاریخ به‌صورت کامل لغو خواهند شد و از این حیث تحریم هسته‌ای دیگری در اتحادیه اروپا علیه ایران باقی نخواهد ماند. بر این اساس در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (26 مهر ۱۴۰۲) قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که متن برجام به‌عنوان پیوست آن تصویب‌شده است، خاتمه خواهد یافت و غرب نیز اقدامات مشخص‌شده در بند (25) از ضمیمه ۵ برجام را انجام خواهد داد. این اقدامات عبارت‌اند از: پایان دادن به کلیه تحریم‌های وضع‌شده علیه برنامه هسته‌ای ایران. درواقع تمام تحریم‌هایی که در روز اجرا تعلیق می‌شوند، لغو خواهند شد و از همه مهم‌تر احتمال استفاده از مکانیسم ماشه (Snapback) نیز در این روز از میان می‌رود.

روز انتقال بر پایه بند (34) توافق ۸ سال بعد از روز پذیرش خواهد بود؛ البته منوط به اینکه مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای برای دومین‌بار گزارش نتیجه‌گیری جامع‌تر خود را منتشر و اعلام کند که کلیه مواد هسته‌ای ایران صرفاً برای اهداف صلح‌آمیز مورداستفاده قرار می‌گیرند. در این روز که مصادف با ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (26 مهر ۱۴۰۲) است، قرار است چه اتفاقاتی بیفتد؟ حمید قنبری؛ دکترای حقوق بین الملل می نویسد که اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده آمریکا اقدامات مندرج در بندهای (20) و (21) ضمیمه ۵ برجام را عملیاتی می‌کنند؛ یعنی تحریم‌هایی که در روز اجرا تعلیق شده بودند، در این تاریخ لغو خواهند شد و تحریم‌هایی که در آن روز تعلیق نشده بودند، در این روز تعلیق خواهند شد. همچنین اشخاص و نهادهایی که در پیوست‌های ۲ و ۴ از ضمیمه ۲ برجام نام آن‌ها ذکرشده است، در این تاریخ از فهرست تحریم‌ها خارج خواهند شد. از میان تمام اقداماتی که برای ۱۸ اکتبر (26 مهر) در نظر گرفته‌شده است، حذف محدودیت‌های اروپایی بیشترین مزیت را برای تهران خواهد داشت. نهادهایی که نام آن‌ها از فهرست تحریم‌های اروپا لغو می‌شود؛ شامل سازندگان کلیدی موشک، پهپاد و هواپیما می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال، سازمان صنایع هوافضا، صنایع هواپیماسازی ایران، گروه صنعتی شهید باکری و گروه صنعتی شهید همت. این می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای دستیابی ایران به تسلیحات، فناوری و قطعات یدکی فراهم کند. تا روز انتقال، ایرانی‌ها متعهد شده‌اند که پروتکل الحاقی، رژیم پیشرفته بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به‌طور موقت و داوطلبانه اجرا کنند. در این روز ایران موظف است پروتکل الحاقی را به تصویب پارلمان خود برساند. بااین‌حال، ایران به‌دلیل خروج ترامپ از برجام اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را در همان مقطع زمانی متوقف کرد.

متیو میلر سخنگوی وزارت خارجه آمریکا درپی فضاسازی‌ها برای کشاندن پای ایران به جنگ جدید فلسطین و اسرائیل در پی حملات غافلگیرانه نیروهای مقاومت، اعلام کرد که ما هیچ اطلاعاتی که نشان دهد ایران حملات حماس علیه اسرائیل را هدایت یا برنامه‌ریزی کرده است در اختیار نداریم و ایران از زمان‌بندی دقیق و وسعت آنچه رخ‌داده، آگاه نبوده است. ایران احتمالاً می‌دانست که حماس در حال برنامه‌ریزی عملیاتی علیه اسرائیل است اما از زمان‌بندی دقیق یا وسعت آنچه رخ‌داده، آگاه نبوده است. ایران یک حامی بلندمدت حماس بوده و به آن کمک‌های مالی و تجهیزاتی کرده است؛ اما ما هنوز هیچ نشانه‌ای مبنی بر اینکه آن‌ها این حمله را حمایت یا هدایت کرده‌اند ندیده‌ایم. هنوز زود است که در این خصوص نتیجه‌گیری شود. ما در روزها و هفته‌های آینده به اطلاعات جدید توجه خواهیم کرد. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا درباره درخواست‌های برخی سناتورهای جمهوری‌خواه در کنگره برای مسدود کردن دوباره ۶ میلیارد دلار پول آزادشده ایران که اکنون در حساب‌هایی در قطر است، با اشاره به نقل‌قولی از مایک پمپئو وزیر خارجه دولت دونالد ترامپ در زمینه ایجاد این حساب‌ها در 2 نوامبر ۲۰۱۸ (11 آبان 1397) گفت: این دولت پیشین آمریکا بود که ابتدا اجازه داد این پول ایران سپرده‌گذاری شود. وی با رد این ادعا که ایران می‌تواند از این پول برای فعالیت‌های مخرب استفاده کند، گفت: ۱۰۰ درصد درآمدی که ایران از فروش نفت خام دریافت می‌کند در حساب‌های خارجی نگهداری می‌شود و ایران می‌تواند فقط برای تجارت بشردوستانه یا تجارت دوجانبه کالاها و خدمات غیرتحریمی استفاده کند. شبکه خبری فاکس نیوز آمریکا در گزارشی نوشت که پس از حمله غافلگیرکننده حماس به اسرائیل و انتشار گزارش‌های ادعایی پیرامون حمایت ایران، کاخ سفید در مورد هرگونه مذاکره با ایران بر سر احیای برجام سکوت کرده است. شبکه فاکس نیوز نوشت که حداقل سه بار در این هفته با کاخ سفید تماس گرفته و خواسته است در صورت یافتن شواهدی مبنی بر کمک ایران به حملات علیه اسرائیل، آیا آمریکا در مذاکرات شرکت خواهد کرد و به توافق هسته‌ای بازخواهد گشت یا نه. دفتر مطبوعاتی کاخ سفید فاکس نیوز را روز دوشنبه به شورای امنیت ملی ارجاع داده که این شورا نیز به این سؤال پاسخ نداده است. هنگامی‌که به‌طور خاص از کاخ سفید در مورد آینده روابط آمریکا با ایران سؤال شد، مقامات کاخ سفید حاضر به پاسخ در مورد آمادگی دولت امریکا برای بازگشت به مذاکرات توافق هسته‌ای ایران نشدند.

هادی خسروشاهین؛ دکترای روابط بین الملل، می نویسد که در بحث‌های روزمره و غیر کارشناسی به معنا و ابعاد روز انتقال توجه نمی‌شود و با توجه به سابقه غروب محدودیت‌های تسلیحات متعارف ایران در اکتبر ۲۰۲۰ نوعی این‌همانی میان این تاریخ با ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (26 مهر ۱۴۰۲) در نظر گرفته می‌شود و همه بحث‌ها بر این مسئله محدود می‌شود که قرار است در این روز تحریم‌های موشکی و پهپادی ایران لغو شود؛ درحالی‌که ۱۸ اکتبر (26 مهر ۱۴۰۲) آغاز یک سرفصل طلایی در برجام و شامل اقدامات فراتر از تحریم‌های موشکی است. نکته در این است آغاز آثار روز انتقال برجام به عزم و اراده کشورها برای عمل به تعهداتشان بر اساس برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت بستگی دارد. با توجه به شواهد موجود و تلاش غرب در شورای امنیت برای ایجاد سابقه حقوقی برای ایران به بهانه نقض بند سوم ضمیمه B قطعنامه ۲۲۳۱ و همچنین فقدان گزارش نتیجه‌گیری جامع‌تر مدیرکل آژانس، احتمالاً اروپا و آمریکا از عمل به تکالیف خود خودداری خواهند کرد و حتی در زمینه تحریم‌های سازمان ملل به قانون‌گذاری و اعمال تحریم‌های ثانویه خواهند پرداخت.

با وصف عدم عزم و اراده 1 + 5 برای عمل به تعهداتشان بر اساس برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، با عبور از تاریخ ۱۸ اکتبر (26 مهر) و عدم لغو یا تعلیق تحریم‌های مرتبط به اروپا و آمریکا ازیک‌طرف؛ و عدم تصویب پروتکل الحاقی در مجلس ایران از طرف دیگر، اجرای برجام با بن‌بست جدی مواجه است. پرواضح است که بخش جدی مذاکرات احتمالی احیای برجام را همین تعیین زمان‌بندی مجدد تعهدات قلبی انجام‌نشده تشکیل می‌دهد. گزارش‌های متعددی که به خصوص از سوی رسانه‌های رژیم صهیونیستی منتشر می شود نوعاً به چگونگی طراحی مجدد جدول زمانی مراحل انجام تعهدات برجامی بازمی‌گردد.

حماس و جهاد اسلامی در عملیات طوفان الاقصی موازنه وحشت با اسرائیل را تغییر دادند و دستاوردهای استراتژیک نظامی، روانی، اطلاعاتی و سیاسی را کسب کردند. این عملیات دیگر پایان نخواهد پذیرفت و هرچند شاید با افت‌وخیز، در راستای هدف ضربه به کیان رژیم صهیونیستی تداوم می‌یابد. جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، اعلام کرده است که برجام مرده است؛ اما به دلایلی فعلاً نمی‌توانیم اعلام کنیم. صحنۀ این روزهای خاورمیانه نشان می‌دهد که کسی منتظر اعلام جو بایدن نمانده است. ایران و فلسطین رأساً در حال خارج کردن خودشان از بلاتکلیفی استکباری تحریمی و سرزمینی هستند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این رابطه در مورخۀ 18/ 7/ 1402 در دانشگاه افسری امام علی (ع) ارتش ج.ا.ایران فرمودند که: «حامیان رژیم و بعضی از افرادِ خودِ رژیمِ غاصب، یاوه‌گویی‌هایی در این دو سه روز کرده‌اند و ادامه دارد، ازجمله اینکه ایران اسلامی را پشت این حرکت معرفی می‌کنند؛ اشتباه می‌کنند. البته ما از فلسطین دفاع می‌کنیم، ما از مبارزات دفاع می‌کنیم، ما پیشانی و بازوی طراحان مدبر و هوشمند و جوانان شجاع فلسطینی را می‌بوسیم، ما به آن‌ها افتخار می‌کنیم... این کار، کار خود فلسطینی‌ها است؛ طرّاحان هوشمند، جوانان شجاع، فعّالان ازجان‌گذشته توانسته‌اند این حماسه را به وجود بیاورند و این حماسه ان‌شاءالله گام بزرگی برای نجات فلسطین خواهد بود».