تأثیر جهانی‌زدایی بر شرکت‌های چندملیتی

اين نوشتار در تاريخ هفدهم تیر‌ماه ۱۴۰۲ در روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

تأثیر جهانی‌زدایی بر شرکت‌های چندملیتی

جـک وِلـش؛ مدیرعامـل افسانه‌ای جنرال‌الکتریـک، بیــان می‌دارد: «اگــر در سیســتمی نــرخ تغییــر بیرونــی از نــرخ تغییــر درونــی بیشــتر شــود، پایــان آن سیســتم نزدیــک اســت». اوضــاع بــرای شرکت‌هایی کــه دقیقـاً همـان کاری را انجـام داده‌اند کـه قـرار بـود انجــام دهنــد و ســه دهــه گذشــته را صــرف ادغــام خــود در اقتصــاد جهانــی کرده‌اند، خــوب بــه نظــر نمی‌رســد.

جان‌مایه کلام این است کــه کسب‌وکارها نگــران ورشکســتگی هســتند کــه نــه بــه دلیــل درک نادرســت از بــازار یــا سرمایه‌گذاری احمقانــه؛ بلکــه درنتیجه مســائل مرتبــط بــا ژئوپلیتیــک اســت. شرکت‌های غربــی به‌ویژه اکنــون بســیار آسیب‌پذیر هسـتند؛ نـه صرفاً بـه ایـن دلیـل کـه چیـن، منتفــع نهایــی جهانی‌سازی، بــا ایالات‌متحده بــر ســر قــدرت جهانــی می‌جنگد، بلکــه بــه ایــن دلیـل کـه چیـن حتی بـا بخـش خصوصـی خـود نیـز در نــزاع اســت تــا مبــادا بــه طــرز ناراحت‌کننده‌ای قدرتمنـد شـوند. سـرکوب اخیـر یکـی از قدرتمندتریـن غول‌های فنـاوری چیـن توسـط پکـن آن‌قدر شـدید بـود کـه بـا انتخـاب مجـدد رئیس‌جمهور شـی جین‌پینـگ به‌عنوان رئیس‌جمهور در پاییــز 2022 بــرای ســومین دوره، باعــث ســقوط شــدید ســهام ایــن شــرکت شــد.

1) زمانۀ سرکوب شرکت‌های چندملیتی

پس از اجلاس مِی 2023 گروه هفت در ژاپن احتمالاً مدیران شرکت‌های چند‌ملیتی نفس راحتی کشیده‌اند. در آنجا بحث قطع روابط اقتصادی با چین مطرح نشد و تنها حذف ریسک (De-risking) از روابط بازرگانی به بحث گذاشته شد. این نفس راحت اما موقتی و گذرا خواهد بود. در واقعیت، کار کردن در چین روزبه‌روز دشوارتر می‌شود. چین مواضع سخت‌گیرانه‌تری در قبال حفظ حریم خصوصی داده‌ها و مبارزه با جاسوسی در پیش گرفته و وکلا و مدیران عامل می‌گویند شرایط از هرزمانی بدتر شده است. مقامات دولتی چین با ذکر قوانین ابهام‌آلود مربوط به داده‌ها، مالکیت معنوی و امنیت ملی به چندین بنگاه خارجی حمله‌ور شدند. مراحل قانونی و دادگاهی عادی نیز دشوارتر شده‌اند. ممکن است ثابت شود قراردادهای حاوی اطلاعات غیرعمومی درباره بنگاه‌های دولتی قانون‌شکنی می‌کنند. بنگاه‌های راستی‌آزمایی که سؤالاتی درباره ثروتمندان محلی مطرح می‌کنند نیز به دردسر می‌افتند. طبق گزارش وال‌استریت ژورنال، مدیران دیگر نمی‌توانند اندازه جایگاهشان را در بنگاه‌های محلی یا نام مشتریانشان را به اداره‌های مرکزی خود در خارج اطلاع دهند. حتی فوروارد کردن یک ایمیل حاوی امضا به فردی در خارج از کشور می‌تواند به‌عنوان نقض مقررات حاکم بر موضوع حفظ اطلاعات فردی حساس تلقی شود. چین در گذشته موضع ملایم‌تری درباره مقررات مالکیت معنوی داشت. بخشی به آن دلیل که اقتصادش به دانش خارجی نیازمند بود. اکنون‌که چین مالکیت‌های فکری زیادی برای محافظت دارد سختگیری‌ بیشتری به خرج می‌دهد. همچنین از داده‌هایش بیشتر محافظت می‌کند تا بتواند خود را از تحریم‌های غرب مصون نگه دارد. البته باید گفت که نگرانی‌های مربوط به امنیت اطلاعات به چین محدود نمی‌شود. قانون‌گذاران آمریکایی هم تلاش می‌کنند اپلیکیشن تیک‌تاک (‌Tik Tok) متعلق به یک بنگاه چینی را ممنوع کنند. آن‌ها می‌گویند ممکن است تیک‌تاک اطلاعاتش را با حزب کمونیست چین به اشتراک بگذارد.

روزی روزگاری، در زمــان دور؛ حــدود دو ســال پیــش! شرکت‌ها تقریباً به‌دوراز ملاحظــات ژئوپلیتیکــی زندگــی می‌کردند. از آن زمــان تاکنــون جهــان چقــدر ســریع تغییــر کــرده اســت. بــر اســاس جدیدتریــن نظرســنجی WTW و Analytica Oxford ، ســال 2022، 93 درصــد از شرکت‌های چندملیتــی از بی‌ثباتی‌های سیاســی خســارت‌دیده‌اند کــه ایــن رقــم در ســال 2020 بالغ‌بر 35 درصــد بــود. در ســال جـاری و همین‌طور سال‌های آتـی، شرکت‌ها بایسـتی خـود را بـرای تلاطم‌های بیشـتری آمـاده کننـد. پـس از دهه‌هـا فعالیـت در دنیایـی کـه امـکان تعامـل و تجـارت علیرغـم هـر نـوع نزاعـی وجـود داشـت، کسب‌وکارها به‌تدریج بـه ایـن درک می‌رسند کــه ایــن دوران جــذاب بــه پایــان رسیده است.

بریتیش پترولیوم (BP)  هفته‌ها پـس از حملـه روسـیه بـه اوکرایـن تصمیـم گرفـت سـهم 75/ 19 درصـدی خـود در غـول و دو سرمایه‌گذاری مشـترک در روسـیه را رهـا کنـد کـه ایـن تصمیـم بـرای ایـن نفـت و گاز روسـیه یعنـی روسـنفت شـرکت بـه معنـای ضـرر بیـش از 20 میلیـارد دلاری در سه‌ماهه اول سـال 2022 بـود. فروشـگاه زنجیـرهای آلمانـیObi Baumarkt  نیـز فروشگاه‌های محلـی خـود در روسـیه را بـه قیمـت 10 یـورو بـه کارکنـان محلـی فروخـت. به‌صورت مشــابه بانــک ایتالیایــی UniCredit بــه میــزان 3/ 1 میلیــارد دلار، ExxonMobil  بیــش از 3 میلیــارد دلار و M&H نزدیـک بـه 200 میلیـون دلار ضـرر کردنـد. درواقع، هـر شـرکتی کـه روسـیه را تـرک می‌کند؛ کـه صدهـا شـرکت ایـن مطلــب را اعلام کرده‌اند، متحمــل زیان‌های قابل‌توجهی می‌شوند؛ البتــه اگــر موفــق بــه تــرک ایــن کشــور شــوند. شرکت‌هایی کـه قصـد خـروج از روسـیه را دارنـد نیـاز بـه تأییـد مقامـات روسـیه دارنـد و از مـاه مـارس 2023 نیــز بایــد «کمــک مالــی اجبــاری» بــه دولــت روســیه پرداخــت کننــد.

درعین‌حال شرکت‌هایی کــه در چیــن فعالیــت می‌کنند و یـا بـه ایـن کشـور صـادرات دارنـد، می‌دانند کـه اگـر دولت‌های کشورشـان، کاری انجـام دهنـد کـه باعـث  نارضایتـی پکـن شـود، مـورد غضـب دولـت چیـن قـرار خواهنـد گرفـت؛ اتفاقـی کـه بـرای شرکت‌هایی ماننـد اریکسـون و مـزارع آنانـاس تایوانـی رخ‌داده اسـت و هنگامی‌که اوایـل ایـن مـاه، رئیس‌جمهور تایـوان تسـای اینـگون بـا رئیـس مجلـس نماینـدگان آمریـکا کویـن مک کارتی دیـدار کـرد پکـن بـا اعـزام «نـاوگان بازرسـی» بـه تنگـه تایـوان واکنـش نشــان داد؛ جایــی کــه تهدیــد بــه بازرســی محموله‌ها مطمئناً موجــب خســارات زیــادی بــرای شرکت‌های کشــتیرانی و مشــتریان آن‌ها دریکی از شلوغ‌ترین آبراه‌های تجــاری جهــان خواهــد بــود. ایــن بــار، هیــچ بازرســی انجــام نشــد؛ امـا شرکت‌های کشـتیرانی و تولیدکننـدگان جهانـی بـه ایـن نتیجـه رسـیدند کـه مـوارد مشـابه بیشـتری وجـود خواهـد داشـت.

چنیــن وقایعــی شرکت‌هایی کــه تــا همیــن چنــد ســال پیــش همچنــان بــر ایــن بــاور بودنــد کــه می‌توانند در یک دنیای عمدتاً صلح‌آمیــز بــه فعالیت‌های تجــاری خــود ادامــه دهنــد را بیــدار کــرد. تــرس از ژئوپلیتیــک در مقایســه بــا ســال گذشــته به‌شدت افزایش‌یافته اســت. 16 درصــد از مدیرانــی کــه در نظرســنجی ســال 2022 آکســفورد آنالیتیــکا شــرکت کــرده بودنــد پیش‌بینی کردنــد جهانی‌زدایــی بــه میــزان قابل‌توجهی تقویــت خواهــد شــد. در گــزارش امســال آکســفورد آنالیتیــکا، 48 درصــد چنیــن نظــری دارنــد و 38 درصــد دیگــر نیـز بـه رونـد جهانی‌زدایـی اعتقـاد دارنـد هرچنـد بـا سـرعتی کمتـر. سـال گذشـته 12 درصـد از مدیـران پیش‌بینی می‌کردند کـه جدایـی از چیـن به‌شدت افزایـش خواهـد یافـت؛ درحالی‌که اکنـون 42 درصـد از آن‌ها چنیـن اعتقـادی دارنـد. پکـن از ایـن رونـد بسـیار خوشـحال اسـت. شـاهد ایـن مدعـا، گـزارش فایننشـال‌تایمز اسـت مبنـی بـر اینکـه چیـن از اواسـط فوریـه تـا اواسـط آوریـل 2023 تحریم‌هایی علیـه پیمانـکاران دفاعـی آمریکایـی لاکهیـد مارتیـن و ریتـون اعمـال کـرد، در مـوردMicron ؛ سـازنده تراشـه آمریکایـی، تحقیقاتـی آغـاز کـرده و شـرکت آمریکایـی مینتـز، گـروه آسـتالس فارمـای ژاپـن و شـرکت مشـاوره فـور بیـگ دیلویـت را به‌شدت تحت‌فشـار قـرار داده اسـت.

2) تغییر رفتار شرکت‌های چندملیتی

شرکت‌ها فکر می‌کردند که می‌توانند ژئوپلیتیک را نادیده بگیرند: دیگر چنین نیست. الیزابت برو در مقالۀ خود؛ که در تاریخ 19 آوریل 2023 در نشریه فارِن پالیسی منتشر کرده، معتقد است که فرایند جهانی‌زدایی (Deglobalization) در حال تغییر رفتار شرکت‌ها است؛ زیرا اتاق‌های هیئت‌مدیره به جنگ توجه می‌کنند.

دو عامل است که اما اقدامات چین را برای کسب‌و‌کارها دست‌و‌پاگیر می‌کند. اولین عامل ابهامات پیرامون آن‌هاست. مقررات با کمترین کلمات و جملات بیان‌شده‌اند و به مقامات امکان می‌دهند طبق نظر خودشان عمل کنند. مقامات اجباری برای توضیح اقداماتشان ندارند. درنتیجه، اکثر شرکت‌های چندملیتی نگران آن هستند که به خاطر نقض مقررات تنبیه شوند که مصلحتی به نظر می‌رسند. دومین عامل به نوع شرکت‌های تحت نظر باز‌می‌گردد. مشاوران خدمات حرفه‌ای ازجمله وکلا و بازرسان راستی‌آزمایی اطلاعاتی را تهیه می‌کنند که شرکت‌ها برای قراردادها و توسعه فعالیت در چین به آن‌ها نیاز دارند. اگر این شرکت‌ها نتوانند به‌خوبی کار کنند مشتریان آن‌ها هم متضرر خواهند شد. این امر هزینه‌های تجارت جهانی را بالا می‌برد. بسیاری از شرکت‌ها مجبورند راه‌های پرهزینه‌ای را طی کنند تا بتوانند به فعالیت در چین ادامه دهند. برخی از آن‌ها برنامه‌های احتیاطی دارند. دیگران افرادی را برای اطمینان از انطباق با قوانین استخدام کرده‌اند و از نرم‌افزارهایی استفاده می‌کنند که محافظ داده‌های مربوط به فعالیت آن‌ها در چین است. این هزینه‌ها البته باعث نمی‌شود که جذابیت بازار بزرگ چین برای شرکت‌های چندملیتی کمتر شود. در سال 2021 دویست بنگاه بزرگ جهانی 700 میلیارد دلار در چین فروش داشتند. همین هزینه‌ها اما برای بنگاه‌های کوچک‌تر می‌تواند توازن میان ریسک و پاداش را بر هم بزند. ممکن است برخی از آن‌ها از بنگاه سرمایه خطرپذیر سکویا (Sequoia) پیروی کنند که در 6 ژوئن 2023 اعلام کرد شعبه خود را در چین تعطیل می‌کند.  مقامات می‌گویند قصد دارند سرمایه‌گذاری‌ها را جذب کنند و چین پس از سال‌ها سیاست کووید صفر درهایش را بر روی تجارت باز می‌کند، اما اقدامات آن‌ها در تضاد با گفتارشان است. آن‌ها همچنین از حمایت آخرین نسل حامیان چین محروم می‌شوند. این حامیان بازرگانان و تأمین‌کنندگان مالی هستند که سال‌ها به خاطر فعالیت در چین سود زیادی به دست آوردند و در مقابل به موفقیت چین در صادرات کمک شایانی کردند. آن‌ها طرفداران رویکردی دوستانه در چین بودند اما امروزه به‌اندازه قبل از آن طرفداری نمی‌کنند. اگر جدایی از چین به واقعیت بپیوندد آن‌ها همگی خاموش خواهند شد و هیچ‌گونه طرفداری نخواهند کرد.

آکســفورد آنالیتیــکا که بــرای WTW به‌عنوان کارگــزار بیمــه نظرســنجی ریســک سیاســی ســال 2023 را انجــام داد کــه در 18 آوریــل منتشــر شــد و ارقــام نگران‌کننـده‌ای را ارائـه مـی‌داد. 68 درصـد از شرکت‌ها سـال گذشـته بیمـه ریسـک سیاسـی خریـداری کردنـد کـه ایـن بیمه‌ها، پوششـی بـرای جنـگ، جنگ‌های داخلـی، کودتـا، مصادره‌های دولتـی و بدشانسی‌های مشــابه ارائــه می‌دهند. در ســال 2019 ایــن رقــم 25 درصــد بــود. پوشــش بیمه‌ای بــرای ریســک سیاســی سال‌ها پیــش بــا حمایــت چندیــن دولــت غربــی ایجــاد شــد تــا شرکت‌ها بتواننــد در کشــورهای پرخطـر بـه فعالیـت خـود ادامـه دهنـد. امـا امـروزه فعالیـت در اقتصـاد جهانـی بـه حـدی مخاطره‌آمیز شـده اسـت کـه تقریبـا 7 شـرکت از هـر 10 شـرکت ایــن نــوع بیمه‌هــا را خریــداری می‌کنند. توانایـی شرکت‌ها بـرای انجـام تجـارت در روسـیه و چیـن هـر چـه بیشـترتر دچـار مشـکل خواهـد شـد. زمانـی کـه چیـن علیـه تایـوان اقدام کنــد، واکنش‌های بین‌المللی بــه طــرز قابل‌توجهی بـر تجـارت جهانـی تأثیـر خواهـد گذاشـت و بسـیاری از آن‌ها بــرای محصولات تجــاری خــود بــه چیــن وابســته هسـتند. اثـرات ایـن مسـائل اگـر بحران‌زا نشـوند، حتمـاً قابل‌ملاحظــه خواهنــد بــود. نزدیـک بـه دوسوم مدیـران کـه توسـط آکسـفورد آنالیتیــکا موردبررسی قــرار گرفتنــد نگــران تهاجــم ســایبری تحــت حمایــت دولت‌ها هســتند و نزدیــک بــه 60 درصــد آن‌ها نگــران تحریم‌هایی هســتند کــه علیــه افــراد و شرکت‌ها اعمــال می‌شوند. بیــش از 50 درصــد آن‌ها نگـران دست‌کاری بازارهـای مالـی توسـط دولت‌ها بـوده و بیـش از 40 درصـد نیـز نگـران سـرقت اموال فکری بــا حمایــت دولت‌ها هســتند. وضعیــت بــرای شرکت‌های موردبررسی به‌قدری وخیــم اســت کــه روســیه و چیــن اکنــون بیشــترین ضررهــای مرتبــط بــا ریســک سیاســی را بــه خــود اختصـاص داده‌اند و پس‌ازاین دو کشـور، هنـد، برزیـل و بــه لطــف برگزیــت، بریتانیــا قــرار دارنــد.

شرکت‌ها بیشــترین ضــرر مرتبــط بــا ریســک سیاســی خـود در سـال 2020 را در ایـران، ونزوئلا، زیمبابـوه، آنگولا و لیبـی متحمل شـدند. این دسـته از کشـورها بسـیار قابل پیش‌بینی‌تــر و زیان‌های مرتبــط بــا ریســک بســیار قابل‌کنترل‌تــری نســبت بــه روســیه یــا چیــن داشــتند. ســهم فعالیــت شرکت‌ها چــون در آن‌ها محدودتــر بــوده اسـت. سـنجش برحسب ریسـک تجـاری موجـب شـده کـه چیـن ازنظر ریسـک سیاسی، جـای آنگـولا و لیبـی را بگیـرد کـه ایـن امـر چرخـش چشـمگیری اسـت.

مدیــر تحلیــل سیاســیWTW؛ ســام ویلکیــن، می‌گوید که جامعــه تجــاری بیــش از همــه نگــران ریســک رویارویــی غــرب در برابــر چیــن اسـت؛ زیـرا کشـورهای غربـی چنیـن نشـان می‌دهند کـه مایل‌اند بــا چیــن به‌عنوان یــک رقیــب سیســتماتیک رفتـار کننـد و اکنـون امـکان تصـور ایـن امـر نیـز وجـود دارد کــه یــک اقتصــاد بــزرگ از عرصــه اقتصــاد جهانــی خـارج شـود. در سـال 2020 همچنـان تعـدادی مظنـون معمولــی داشــتیم کــه به‌عنوان خطرناک‌ترین مــوارد جهــان رتبه‌بندی شــوند. در آن زمــان امــکان فعالیــت در کشــورهایی کــه ازنظر سیاســی پرخطــر هســتند وجــود داشــت؛ زیــرا شرکت‌ها فعالیت‌های خــود را در کشــورهای بســیاری، ازجمله کشــورهایی کــه ریســک سیاسـی نداشـته یـا ریسـک کمـی داشـتند، متنـوع کـرده بودنــد. در حــال حاضــر ریســک سیاســی، اقتصادهــای بــزرگ جهانــی کــه قبـلاً مقاصــد اصلــی سرمایه‌گذاری بودنـد را متأثر کرده اسـت. شرکت‌ها نگـران از بین رفتـن کســب‌وکار خــود درنتیجه ریســک سیاســی هســتند. اکثریــت قابل‌توجهی از مدیــران اجرایــی اعتمــاد خــود بــه جهانی‌شــدن را ازدســت‌داده‌اند. ســام ویلکیــن ادامه می‌دهد که نگــرش شرکت‌ها در مــورد ریســک ژئوپلیتیکــی دچـار تغییـر چشـمگیری شـده اسـت. ایـن تغییـر بـزرگ در درک، عمدتـاً درنتیجه درگیـری در اوکرایـن و بــرای شرکت‌های آمریکایــی درنتیجه رویارویــی بــا چیــن رخ‌داده اســت. شرکت‌ها به‌تدریج جنگ‌ها و درگیری‌ها را جــدی می‌گیرند. ازنظر او شرکت‌ها از جنگ‌ها و درگیری‌ها؛ بخصــوص درگیری‌هایی کــه کمتــر قابل‌مشاهده هســتند؛ تأثیــر می‌پذیرند. 20 درصــد از شرکت‌های موردبررسی در روســیه یــا اوکرایــن از ریسک‌های سیاســی متحمــل زیــان شده‌اند و 48 درصــد از شرکت‌ها در کشــورهای بریکــس (برزیــل، روســیه، هنــد، چیــن و آفریقــای جنوبــی) بــه دلیــل مشــابه زیان‌دیده‌اند. ســایمون برگمــن؛ مدیرعامــل شــرکت خدمــات جهانــی C&M Saatchi؛ چنیـن اظهـار می‌دارد که بی اطمینانـی سیاسـی مرتبــط بــا جنــگ اوکرایــن و عدم اطمینــان روبه رشــد در مـورد چیـن و جنـگ احتمالـی در اقیانـوس آرام بـر سـر مسـئله تایـوان هـر چـه بیشـتر نمایـان شـده است. این مـوارد را بــه عدم قطعیت‌های مرتبــط بــا کشــورهایی ماننــد کــره شـمالی و ایـران اضافـه کنیـد و تعجبـی نـدارد کـه شـاهد افزایــش عدم اطمینــان سیاســی و تأثیــر آن بــر تجــارت بین‌المللی هســتیم. ناتوانــی غــرب در پیش‌بینی دقیــق رفتـار بازیگـران بـزرگ دولتـی در 12 مـاه گذشـته بیشـتر مشخص‌شده و ایــن امــر تــا ســال 2024 و پس‌ازآن نیـز ادامـه خواهـد داشـت.

روشن‌سازکلام

در مقالۀ فوق از الیزابت برو، سـخن از دنیـای صلح‌آمیز قبـل از جنـگ روسـیه و اوکرایـن بـه میـان آمـده اسـت. بـه تعبیـری، دنیـای صلح‌آمیز را می‌توان همـان دانـش اقتصـاد بین‌الملل متعـارف دانسـت کـه دنیـا را مسـطح و فاقـد عـوارض سیاسـی، اجتماعـی و نظامـی تلقـی می‌کند؛ دنیایـی کـه سـرمایه به‌راحتی بـه هرجایی کـه عایـدی بیشـتری داشـته باشـد سـفر می‌کند؛ دنیایـی کـه زنجیره‌های تأمیـن و ارزش، بـر اسـاس ایدۀ مزیـت نسـبی و بـدون توجـه بـه مناقشـات سیاسـی-اقتصادی میـان کشـورها، در بسـتر جغرافیـا گسـترده شده‌اند. در ایـن دنیـا، هرچند در بطـن ماجـرا، داسـتان برتری‌جویی ژئوپلیتیکی «صاحبـان سـازوکار ارز جهان‌روا» در جریـان اسـت و صاحبـان آن هسـتند کـه تصمیـم می‌گیرند رژیـم صهیونیسـتی و کـره جنوبـی را حفـظ کننـد و آرژانتیـن و فیلیپیـن را در سـطوح پاییـن هـرم نگه‌دارند؛ ولـی چنـدان بــه دانــش ژئوپلیتیــک و ضــرورت شــناخت دیوارهــای سیاســی-اقتصادی-نظامی میــان کشــورها وقعــی نهــاده نمی‌شود؛ ایضـاً در ایـن دنیـا، بـه دسـت گرفتـن نقشـه و انگشـت گذاشـتن بـر روی جایـگاه جغراسیاسـی دولـت و شـرکت تحـت تعامـل چنـدان اهمیتـی نـدارد.

بـه اذعـان بسـیاری از اندیشـمندان، امـا ایـن دنیـا چندیـن سـال اسـت کـه جـای خـود را بـه دنیـای جدیـدی داده اسـت. دنیایـی کـه از «تجـارت دریاپایـه» بـه سـمت «تجـارت زمین‌پایـه» حرکـت می‌کند و ازقضا کمربندهـای اقتصـادی برایـش موضوعیـت می‌یابد؛ دنیایـی کـه سرمایه‌گذاری‌ها بـا انگیزۀ صریـح ژئوپلیتیکی صـورت می‌گیرند. فضــای چندجانبه‌گرایی، روابــط اقتصــادی جدیــدی را شــکل می‌دهد کــه کشــورها را وادار بــه بــازی کــردن بــر روی گسل‌های جغرافیــای سیاســی جهــان می‌کند.