تأثیر ژئواستراتژیک وابستگی آلمان به صادرات انرژی روسیه

اين نوشتار در تاريخ بیست و پنجم ‌تیرماه ۱۴۰۱ در روزنامه آفتاب یزد منتشر شده است.

اين گفت‌وگو در تاريخ بیست‌ونهم ‌تیرماه ۱۴۰۱ در روزنامه جهان اقتصاد منتشر شده است.

تأثیر ژئواستراتژیک وابستگی آلمان به صادرات انرژی روسیه

به‌غیراز انرژی‌های تجدیدپذیر، تنها منبع داخلی در آلمان زغال‌سنگ است که بسیار آلوده بوده و تنها 9 درصد از مصرف اولیه انرژی این کشور را تأمین می‌کند و این عدد در حال کاهش است. منظور از منبع مصرف اولیه نوعی انرژی است که از منابع طبیعی به دست می‌آید و نه فرایندهای ثانویه مانند برق. با این وصف، اکثریت گسترده سوخت‌های فسیلی که در این کشور اســتفاده می‌شود، وارداتی هســتند. آلمان با انگیزه‌های سیاسی 12 نیروگاه هسته‌ای خود را تعطیل کرد و اورانیوم سه نیروگاه هسته‌ای باقی‌مانده نیز کاملاً وارداتی هستند. حالا بین آمریکا و روسیه برای تأمین گاز گرفتار آمده است. نفت و گاز روی‌هم‌رفته ســهمی 60 درصدی از انرژی اولیه دارند و مدت‌های مدیدی است که روسیه تأمین‌کنندۀ اصلی هردوی آن‌هاست. این کشور پیش از آغاز جنگ با اوکراین تقریباً یک‌سوم از نفت آلمان و نیمی از زغال‌سنگ و بیش از نیمی از گاز غول صنعتی اروپا را تأمین می‌کند. بقیه اتحادیه اروپا هم وضعیت چندان بهتری ندارند.

1) وابستگی آلمان به صادرات انرژی روسیه

۴۰ سال پیش، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) به کاخ سفید هشدار داد که خط لوله گاز ۳۵۰۰ مایلی روسیه از سیبری به آلمان، تهدید مستقیم برای آینده اروپای غربی است. سازمان سی‌‌‌آی‌‌‌اِی استدلال می‌‌‌کرد که چنین خط لوله‌‌‌ای، وابستگی بیش‌ازحدی در اروپای غربی به منابع انرژی و سوخت روسیه ایجاد می‌کند که خطرناک است. رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا با این خط لوله مخالفت کرد؛ اما در برابر منافع گروه‌‌‌های لابی به‌سختی شکست خورد. روزنامه نیویورک‌تایمز در آن زمان این شکست در برابر ایجاد این خط لوله اروپایی را تحت عنوان «لابی‌‌‌گری برای منافع تجاری خصوصی بر امنیت ملی، حقوق بشر و نگرانی‌های زیست‌محیطی غلبه کرده است» توصیف کرد (ماکسیم تیمچنکو، مجمع جهانی اقتصاد).

در اواخر دهۀ 60 میلادی که صنایع ســنگین دســتِ‌بالا را در جهان داشــتند، کشــوری کــه در آن زمان آلمان غربی نام داشــت به‌شدت نیازمند انرژی ارزان‌قیمت بود. همین مسئله باعث شد این کشور خطــوط لوله زیادی را در اختیار اتحاد شــوروی قرار دهد تا از طریق آن بتواند گاز دریافت کند و در تمام این مدت سیاستمداران آلمان غربی هم دائماً به دنبال داشتن روابطی آرام با شوروی باشــند. آخرین همکاری‌های اقتصادی این دو کشور منجر به ســاختن خطوط انتقال نورد اســتریم 1 و 2 شد که با گذشــتن از زیر دریای بالتیــک و دور زدن اوکراین، آلمان را به روســیه متصل می‌کند. البته فعلاً نورد استریم 2 مورداستفاده قرار نگرفته و با پیش آمدن جنگ وضعیت پیچیدگی بیشتری هم پیداکرده است.

از چارلز کاپچان؛ مشاور امنیت ملی دولت اوباما، منقول است که هر بار اوباما از مرکل می‌پرسید چرا با پروژۀ نورد استریم موافق است مرکل جواب متفاوتی می‌داد. فشارهای ناشی از جامعۀ تجارت، سیاست داخلی، راضی نگه‌داشتن ائتلاف، این تصمیم او نیست و همین‌طور تا بی‌نهایت، همیشه یک پاسخ متفاوت. پاسخ درست احتمالاً ترکیبی از این عوامل بود. یکی از توضیحات موردعلاقۀ مرکل در موقعیت‌های پیچیده: «مزیت‌هایش به معایبش می‌چربند». تجزیۀ پیچیدگی به بخش‌های قابل‌مدیریت چیزی است که مرکل در آن مهارت داشت (صدراعظم، کاتی مارتون، ترجمه سعید کلاتی، صص. 158 و 235).

2) تأثیر ژئواستراتژیک وابستگی آلمان به صادرات انرژی روسیه

در تمام این سال‌ها موضع آلمان در قبال روسیه و تلاش این کشور برای حفظ روابط سیاسی و اقتصادی و کانال دیپلماتیک با مسکو که با همکاری‌های اقتصادی بالأخص درزمینۀ انرژی گره خورده، بخشی از سیاست بلندمدت حزب حاکم سوسیال‌دموکرات آلمان بوده است، سیاستی که از سوی اوکراین به‌نوعی همدستی با مسکو قلمداد شده و حتی در روزهای اخیر به لفاظی‌‌‌های عجیب و بی‌سابقه از سوی کی‌یف علیه برلین منجر شده است. این روزها زلنسکی آلمان را متهم کرده که با ادامه تجارت انرژی با روسیه، از خون کسب درآمد می‌کند. او آلمان را به همدستی با روسیه برای دور زدن اوکراین و ایجاد خطوط لوله نورد استریم 1 و  ۲ متهم کرده است. سفیر اوکراین در آلمان نیز اظهارات بی‌‌‌سابقه‌‌‌ای علیه حزب سوسیال دموکرات و شخص رئیس‌جمهور آلمان مطرح کرده که این امر باعث عصبانیت گسترده سیاستمداران آلمانی از تمامی جناح‌‌‌ها شده است. زلنسکی اخیراً پس‌ازآنکه اشتاین‌‌‌مایر؛ رئیس‌جمهور آلمان، قصد سفر به کی‌یف را داشت، او را عنصر نامطلوب خواند و به دلیل روابط با روسیه او را به اوکراین راه نداد.

گرهارد شرودر؛ صدراعظم اسبق آلمان که از روابط خوبی با ولادیمیر پوتین برخوردار است، در گفت‌وگو با روزنامه نیویورک‌تایمز اظهار کرده که از زمانی که حمله روسیه به اوکراین آغاز شد، تمام کارکنان دفترش ازجمله رئیس دفتر و سخنگوی ۲۰ ساله وی که از دوران صدراعظمی‌‌اش در کنار او بودند، در اعتراض استعفا کردند. او پیش از اینکه شاهد لغو حق شهروندی خود از هانوفر باشد، در اقدامی خودخواسته این کار را کرد. حتی زمانی که باشگاه فوتبال بوروسیادورتموند، خواستار بیانیه محکمی درباره پوتین شد، شرودر که از ۶ سالگی از آن حمایت می‌‌کرد، عضویت خود را لغو کرد.  نوربرت روتگن؛ قانون‌گذار محافظه‌کار، می‌‌گوید که شرودر از شهرت و نفوذ دفتر صدراعظم استفاده کرد و خود را به‌عنوان عاملی برای منافع روسیه معرفی کرد تا ثروتمند شود. شرودر کسی است که در هفته‌های پایانی حکومت خود با تأسیس خط لوله گازی نورد استریم که هم‌‌اینک بسیار جنجالی شده است، موافقت کرد. پوتین یک‌‌بار با او شوخی کرده و به وی گفته بود: «آیا می‌‌ترسی برای ما کار کنی؟!» هرچند که این شوخی جدی شد و او یک شغل در روسیه پذیرفت. او که اکنون ۷۸ سال دارد، بدون کم‌وکاست حرف می‌‌زد و در اصل استدلال می‌کند که اگر او از ثمرۀ این ارتباط ثروتمند شده است، پس کشورش هم رشد کرده و ثروتمند شده است. او تصریح می‌کند که: «من معتقد هستم که این جنگ اشتباه است و همیشه این را گفته‌‌ام. من همیشه به منافع آلمان خدمت کرده‌‌ام. من کاری را که از دستم برمی‌‌آید، انجام می‌‌دهم و دست‌‌کم یک‌طرف وجود دارد که به من اعتماد دارد. آنچه ما در حال حاضر می‌‌توانیم انجام دهیم، برقراری صلح در سریع‌‌ترین زمان ممکن است. می‌‌توانم بگویم که پوتین علاقه‌‌مند به پایان دادن به جنگ است؛ اما اتفاق به این راحتی نیست و نکاتی وجود دارد که نیاز به توضیح دارند. چه ازنظر سیاسی و چه ازنظر اقتصادی نمی‌‌توان کشوری مانند روسیه را برای دوره طولانی منزوی کرد. صنعت آلمان به مواد خامی نیاز دارد که در اختیار روسیه است. این فقط محدود به نفت و گاز نیست و خاک‌‌های کمیاب را نیز شامل می‌شود. این‌ها مواد خامی هستند که به‌سادگی قابل تعویض و جایگزین نیستند».

اولاف شولتز؛ صدر اعظم آلمان، در مصاحبه با اشپیگل گفت که تحریم گاز نمی‌تواند جنگ در اوکراین را متوقف کند و اگر پوتین به بحث‌‌‌های اقتصادی اهمیتی می‌‌‌داد، هرگز این جنگ جنون‌‌‌آمیز را آغاز نمی‌کرد. شولتز به اشپیگل گفت که اجتناب از تحریم گاز روسیه به معنای جلوگیری از یک بحران اقتصادی چشمگیر، از دست دادن ‌میلیون‌ها شغل و کارخانه‌‌‌هایی خواهد شد که دیگر هرگز جبران نمی‌شوند. این امر عواقب بزرگی برای کشور ما و برای کل اروپا خواهد داشت و همچنین به‌شدت بر تأمین مالی بازسازی اوکراین تأثیر خواهد گذاشت؛ بنابراین، مسئولیت من این است که بگویم ما نمی‌توانیم اجازه چنین چیزی را بدهیم. حدود یک‌سوم گاز وارداتی آلمان از روسیه، برای تولیدات صنعتی مانند فولاد و مواد شیمیایی استفاده می‌شود. راینر دولگر، رئیس اتحادیه کارفرمایان آلمان (BDA) و راینر هافمن، رئیس کنفدراسیون اتحادیه‌‌‌های کارگری (BDG) در بیانیه‌‌‌ای مشترک گفتند که «تحریم سریع گاز منجر به از دست رفتن تولید، تعطیلی صنایع، صنعتی‌‌‌زدایی هر چه بیشتر و نابودی طولانی‌مدت موقعیت‌‌‌های شغلی در آلمان خواهد شد». رابرت هابک پیش‌‌‌بینی کرده که اگر آلمان استفاده از نفت و گاز روسیه را متوقف کند، بیکاری گسترده، فقر، عدم امکان تأمین گرمایش خانه‌‌‌ها و تأمین بنزین موردنیاز خودروها رقم خواهد خورد.

حتی اگر گاز قطع نشود، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند اروپا در سال 2022 یک تریلیون دلار برای انرژی خواهد پرداخت که دو برابر هزینه انرژی در سال 2019 است. جنگ بر بهای دیگر کالاهای تجاری اثر می‌گذارد. بهای نفت هم‌اکنون رو به افزایش است. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است و اوکراین با فاصله اندکی پس از روسیه قرار دارد. روسیه منبع بزرگ تأمین فلزات نیز هست. در بازارهای امروز که دچار کمبود هستند حتی یک تکانه کوچک می‌تواند بهای کالاهای تجاری را به اوج برساند. اقتصاددانان آلمانی تخمین زده‌‌‌اند اگر واردات گاز از روسیه متوقف شود، آلمان ممکن است طی ۲ سال آینده ۲۲۰‌میلیارد یورو یا معادل ۵/ ۶‌درصد تولید ناخالص داخلی خود را از دست بدهد.گزارش بوندس بانک می‌‌‌گوید در صورت اعمال تحریم انرژی روسیه و تعلیق سایر تجارت‌‌‌ها بین برلین و مسکو، اقتصاد آلمان ۵‌درصد بیشتر ازآنچه انتظار می‌‌‌رفت، کوچک‌تر می‌شود. 

ختم کلام

موضع ضد آلمانی در میان سردمداران اوکراین چیز تازه‌‌‌ای نیست و از زمان کودتا علیه دولت دموکراتیک اوکراین در سال ۲۰۱۴ و قدرت گرفتن ناسیونالیست‌‌‌ها و گروه‌‌‌های دست راستی در کی‌یف، آن‌ها همواره برلین را متهم به همدستی با مسکو کرده‌‌‌اند. موضع آلمان عدم توقف فوری واردات نفت و گاز از روسیه است که چنین موضعی با انتقاد شدید اوکراین، دولت‌‌‌های لهستان و کشورهای حوزه بالتیک روبه‌‌‌رو شده است. آلمانی‌‌‌ها به‌وضوح متوجه شده‌‌‌اند که اوکراین به دنبال آن است که در سیاست داخلی آلمان دخالت کرده و برلین را مجبور کند برخلاف منافع خود و سایر کشورهای اروپایی، تمامی روابط خود و به‌ویژه در حوزه انرژی را به‌سرعت با روسیه قطع کند و همچنین سلاح‌‌‌های تهاجمی در اختیار کی‌یف قرار دهد که این امر نیز برخلاف سیاست آلمان در جنگ‌‌‌هاست. کشورهای کوچک شرق اروپا به‌عنوان متحدان آمریکا در ناتو نیز به بازوی اعمال فشار بیشتر علیه آلمان برای همراهی با این سیاست تبدیل‌شده‌اند. در چنین شرایطی، به نظر می‌رسد که آلمانی‌‌‌ها قصد ندارند با برنامه تحریمی که آمریکا برای اروپا در زمینه انرژی تدارک دیده کاملاً همراهی کنند.

در ژوئن 2022 (خرداد 1401) روسیه جریان صادراتی گاز از طریق خط لوله نورد استریم 1 را به ۴۰ درصد ظرفیت کل کاهش داد. دلیل این اقدام روسیه تأخیر در بازگشت تجهیزاتی بود که توسط شرکت زیمنس انرژی آلمان برای تعمیرات به کانادا فرستاده شده بود. این تجهیزات به دلیل تحریم‌های غربی علیه روسیه در کانادا مانده بودند و تحت‌فشار دولت اوکراین از بازگشت آن‌ها جلوگیری شده بود؛ اما درنهایت و با فشار آلمان و دیگر کشورهای اروپایی که از کمبود گاز رنج می‌بردند، توربین تعمیرشده را کانادا با مجوزی محدود بازگرداند. آلمانی‌ها از کانادا به دلیل این اقدام تشکر کردند، البته کانادایی‌ها گفته‌اند که تحریم‌ها علیه بخش انرژی روسیه را ادامه خواهند داد.

گاز کلیدواژه انرژی و ژئواستراتژی جهان در طول دو دهۀ آینده خواهد بود. در ۲۰۱۹ حجم سرمایه‌گذاری‌های جهانی روی توسعه گاز 7/ 2 برابر نفت بود.