اين نوشتار در تاريخ بیست‌وسوم آذر‌ماه ۱۳۹۹ در هفته‌نامه حامی‌عدالت منتشر شده است.

اين نوشتار در تاريخ بیست و چهارم تیر‌ماه ۱۳۹۹ در خبرگزاري فارس منتشر شده است.

 

مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام

 

 

مقدمه

«بازار بدهی» در کنار «بازار سهام» و «بازار مشتقات» سه رکن اصلی «بازار سرمایه» را تشکیل می‌دهند تا به تحقق هدف این بازار که ایجاد مکانیسمی برای تأمین مالی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت مخارج بخش خصوصی و دولتی می‌باشد، کمک کنند.

بازار سهام چه در ایران و چه در کشورهای دیگر نقش بسیار اندکی در تأمین مالی بنگاه‌ها دارد. عمده تأمین مالی بنگاه‌ها از مسیر بازار بدهی (در کشورهای بازار سرمایه‌محور) یا نظام بانکی (در کشورهای بانک‌محور) است.

خطای کلیدی است اگر عبارت «بازار سرمایه‌محور» با «بازار سهام» مطابق تلقی گردد. حتی در کشورهای به‌اصطلاح بازار سرمایه‌محور (مثل آمریکا)، مسیر اصلی تأمین مالی بنگاه‌ها از «بازار بدهی یا اوراق قرضه» است و نقش بازار سهام برای تأمین مالی بسیار اندک است.

عکسهایی از چارلي چاپلين ستاره معروف سینما در دسترس است كه در سال 1918 در خيابان وال‌استریت جهت تقلیل بخشي از مشكلات اقتصادي ناشي از تأمین هزینه‌های جنگ جهاني اول، مردم را به خريد اوراق قرضه دولت آمریکا موسوم به «اوراق قرضه آزادی» ( Liberty Bonds) تشويق مي‌كند.

چارلی چاپلین در وال‌استریت در حال تشویق مردم به خرید اوراق قرضه آزادی

نمونه‌ای از اوراق قرضه آزادی

خلاصه آنکه «بازار سرمایه» اعم‌ از «بازار سهام» است و متاسفانه بخش خیلی مهم از آن یعنی «بازار بدهی» در ایران تقریباً مفقود و بسیار کوچک است. «بازار بدهی یا اوراق قرضه» بازاری است که در آن اوراق، برگه‌های بدهی (قرضه) به‌عنوان اسناد با مبلغ سود ثابت، دادوستد می‌شوند.

«اوراق قرضه ساده» اوراقي است كه پس از انتشار تغيير صورت نمی‌دهد و تا استرداد كامل وجه آن به‌صورت ورقه قرضه باقي می‌ماند. «اوراق قرضه مركب» اوراقي است كه متضمن امتيازات مضاعفي براي دارنده آن است كه در قانون پیش‌بینی شده است؛ مانند قابليت تعويض و تبديل اين اوراق به سهام. درواقع اوراق قرضه مرکب یکی از انواع ابزارهای تأمین مالی است که بر اساس تشخیص دارنده آن، قابلیت تعویض یا تبدیل به سهام عادی را دارد. دارندگان این نوع از اوراق قرضه می‌توانند در صورت سودآور شدن شرکت، با سهامدار شدن در شرکت از سود حاصله استفاده نمایند. پس از سهامدار شدن دارندگان اوراق قرضه، بازپرداخت اوراق قرضه نیز منتفی می‌شود.

در ماده 6 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376 و ماده 39 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398 نیز امكان صدور اوراق مشاركت مركب پیش‌بینی شده است؛ بدین‌صورت که صرفاً شرکت‌های سهامي عام پذیرفته‌شده در سازمان بورس اوراق بهادار با تائید قبلي سازمان مذكور و رعايت ضوابط مزبور می‌توانند اوراق مشاركت قابل‌تبدیل و تعويض با سهام منتشر کنند.

کلیه معاملات ثانویه اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار اسلامی (صکوک) از قبیل اوراق مرابحه و اسناد خزانه اسلامی صرفاً از طریق بورس یا بازار خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شود (قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب 1. 2. 1394).

در این نوشتار به تبیین تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام پرداخته شده است.

1. مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت

تبیین مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت با بیان تعریف و اوصاف این اوراق به دست می‌آید.

1.1. اوراق قرضه

تعريف ورقه قرضه: ورقه قابل معامله‌ای است كه معرف مبلغي وام است با بهره معين كه تمامي آن يا اجزاي آن در موعد يا مواعد معيني بايد مسترد گردد (ماده 52 لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب 24. 12. 1347).

حقوق صاحبان اوراق قرضه: دارندگان اوراق قرضه در اداره امور شركت هیچ‌گونه دخالتي نداشته و فقط بستانكار شركت محسوب می‌شوند (ماده 53 ل.ا.ق.ت.).

ناشر اوراق قرضه ساده و مرکب: صرفاً براي شركت سهامي عام این امکان وجود دارد (ماده 51 ل.ا.ق.ت.).

خلاف شرع اعلام گرديدن صدور اوراق قرضه: نظريه شماره 20518. 30. 85 مورخ 28. 11. 1385 شوراي نگهبان «معامله اوراق قرضه مذكور در ماده (52) قانون تجارت (منظور همان ماده 52 لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب 24. 12. 1347 می‌باشد) ازاین‌جهت كه وام مذكور در آن مشتمل بر بهره است خلاف موازين شرع شناخته شد».

1. 2. اوراق مشارکت

تعريف اوراق مشارکت: اوراق بهادار بانام يا بی‌نامی است كه به‌موجب اين قانون به قيمت اسمي مشخص براي مدت معين منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی كه قصد مشاركت در اجراي طرح‌های موضوع ماده (1) را دارند واگذار می‌گردد (ماده 3 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376).

به‌عبارت‌دیگر اوراق مشاركت؛ اوراق بهاداري است كه مطابق قوانين و با مجوز بانك مركزي يا سازمان بورس، به قيمت اسمي مشخص براي مدت معين و براي تأمين بخشي از منابع مالي موردنیاز طرح‌های موضوع اين آیین‌نامه منتشر و عرضه عمومي می‌گردد (بند (6) ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

حقوق صاحبان اوراق مشاركت: دارندگان اين اوراق به نسبت قيمت اسمي و مدت‌زمان مشاركت در سود حاصل از اجراي طرح مربوط شريك خواهند بود (ماده 3 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376).

براي ايجاد جاذبه جهت سرمایه‌گذاری در خريد اوراق مشاركت، قسمتي از منافع؛ مانند اوراق قرضه، به‌طور معين به صاحب اوراق مشاركت؛ در قالب سود علی‌الحساب، پرداخت می‌شود و قسمتي از منافع؛ در قالب سود قطعي، به سود ناشي از موضوع مشاركت بستگي دارد (تبصره ماده 5 و ماده 7 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376).

بازپرداخت اصل مبلغ و سود علی‌الحساب اوراق مشاركت، توسط ناشر تضمين می‌شود (ماده 5 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376).

هرگونه افزایش هزینه‌های طرح که طی دوران مشارکت از محل منابع ناشر تأمین می‌شود، منجر به کاهش سهم‌الشراکه دارندگان اوراق نمی‌شود. هر میزان از افزایش هزینه‌های طرح که به تأیید امین ناشی از تغییر شرایط اقتصادی و تغییر مقررات و غیره باشد، به‌عنوان آورده ناشر محاسبه می‌شود (ماده 23 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376).

ناشر اوراق مشاركت ساده: (1) دولت، شرکت‌های دولتي، شهرداری‌ها، مؤسسات و نهادهاي عمومي و غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذكور؛ (2) شركت سهامي عام؛ (3) شركت سهامي خاص؛ (4) شركت تعاوني توليد (نه توزيع) (ماده 1 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376).

تعاونی تولیدی، تعاونی است که مجوز تولید از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دارد (بند (15) ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398). «تعاونی‌های تولید» شامل تعاونی‌هایی است که در امور مربوط به کشاورزی، دامداری، دام‌پروری، پرورش و صید ماهی، شیلات، صنعت،‌معدن، عمران شهری و روستایی و عشایری و نظایر این‌ها فعالیت می‌نمایند (ماده 26 قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب 13. 6. 1370). «تعاونی‌های توزیع» عبارت‌اند از تعاونی‌هایی که نیاز مشاغل تولیدی و یا مصرف‌کنندگان عضو خود را در چهارچوب مصالح عمومی و به‌منظور‌ کاهش هزینه‌ها و قیمت‌ها تأمین می‌نمایند (ماده 27 قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب 13. 6. 1370).

در موردی که ناشر دولت است وزارت امور اقتصادی و دارایی به نیابت از دولت در چهارچوب قوانین و مقررات نسبت به انتشار اوراق مشارکت اقدام می‌نماید (ماده 13 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398). گزارش توجیه فنی ـ اقتصادی و مالی طرح‌های عمرانی ـ انتفاعی دولت باید به سازمان برنامه ارائه شود (بند (1) ماده 24 و ماده 37 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

ناشر اوراق مشاركت مرکب: صرفاً شرکت‌های سهامي عام پذیرفته‌شده نزد بورس و يا بازارهاي خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران مصوب 1384 با رعايت ضوابط مربوط می‌توانند اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام و يا تعويض با سهام منتشر نمايند (ماده 6 قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376 و ماده 39 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

2. اوراق قرضه قابل‌تعویض و تبدیل به سهام

1.2. اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام

«اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت» اوراق قابل معامله‌ وعده‌داری است که مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت سهامی عام هم‌زمان با اجازه افزایش سرمایه شرکت، مجوز انتشار این اوراق را هم تصویب می‌کند ‌و دارنده این نوع ورقه قرضه در هر موقع قبل از سررسید آن می‌تواند تحت شرایط و به ترتیبی که در ورقه قید شده است آن را با سهام شرکت که پیش‌تر به‌وسیله یک یا چند بانک و یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده، تعویض نماید.

بدین‌صورت که مجمع عمومی فوق‌العاده باید بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرسان شرکت مقارن اجازه انتشار اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت، افزایش سرمایه شرکت را اقلاً برابر با مبلغ قرضه تصویب کند (ماده 61 ل.ا.ق.ت.).

افزایش سرمایه مذکور قبل از صدور اوراق قرضه باید به‌وسیله یک یا چند بانک و یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده باشد‌. قرارداد منعقدشده در موضوع این‌گونه پذیره‌نویسی، شرایط آن، تعهد پذیره‌نویس مبنی بر دادن این‌گونه سهام به دارندگان اوراق قرضه و سایر شرایط ‌مربوط به آن بین شرکت و این‌گونه پذیره‌نویسان نیز باید به تصویب همین مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در ماده ۶۱ برسد؛ وگرنه معتبر نخواهد بود (ماده 62 ل.ا.ق.ت.).

شرایط و ترتیب تعویض ورقه قرضه با سهام باید در ورقه قرضه قید شود. ‌تعویض ورقه قرضه با سهام تابع میل و رضایت دارنده ورقه قرضه است. ‌دارنده ورقه قرضه در هر موقع قبل از سررسید ورقه می‌تواند تحت شرایط و به ترتیبی که در ورقه قید شده است آن را با سهام شرکت تعویض کند (ماده 64 ل.ا.ق.ت.).

سهامی که جهت تعویض با اوراق قرضه صادر می‌شود بانام بوده و تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه وثیقه تعهد پذیره‌نویسان در برابر دارندگان اوراق قرضه دایر به تعویض سهام با اوراق مذکور می‌باشد و نزد شرکت نگاهداری خواهد شد. این‌گونه سهام تا انقضاء موعد یا مواعد اوراق قرضه فقط قابل‌انتقال به دارندگان اوراق مزبور بوده و نقل‌وانتقال این‌گونه سهام در دفاتر شرکت ثبت نخواهد شد؛ مگر وقتی‌که تعویض ورقه قرضه با ‌سهام احراز گردد (ماده 67 ل.ا.ق.ت.).

از تاریخ تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در ماده ۶۱ تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه شرکت نمی‌تواند اوراق قرضه جدید قابل‌تعویض یا قابل‌تبدیل به سهام منتشر کند یا سرمایه خود را مستهلک سازد یا آن را از طریق بازخرید سهام کاهش دهد یا اقدام به تقسیم اندوخته کند یا در نحوه تقسیم ‌منافع تغییراتی بدهد. کاهش سرمایه شرکت درنتیجه زیان‌های وارده که منتهی به تقلیل مبلغ اسمی سهام و یا تقلیل عده سهام بشود، شامل سهامی نیز که‌ دارندگان اوراق قرضه درنتیجه تبدیل اوراق خود دریافت می‌دارند، می‌گردد و چنین تلقی می‌شود که این‌گونه دارندگان اوراق قرضه از همان موقع انتشار‌ اوراق مزبور سهامدار شرکت بوده‌اند (ماده 65 ل.ا.ق.ت.).

از تاریخ تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در ماده ۶۱ تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه صدور سهام جدید درنتیجه انتقال اندوخته به سرمایه و ‌به‌طورکلی دادن سهام و یا تخصیص یا پرداخت وجه به سهامداران تحت عناوینی از قبیل جایزه یا منافع انتشار سهام ممنوع خواهد بود؛ مگر آنکه حقوق دارندگان اوراق قرضه که متعاقباً اوراق خود را با سهام شرکت تعویض می‌کنند به نسبت سهامی که درنتیجه معاوضه مالک می‌شوند حفظ شود. ‌به‌منظور فوق شرکت باید تدابیر لازم را اتخاذ کند تا دارندگان اوراق قرضه که متعاقباً اوراق خود را با سهام شرکت تعویض می‌کنند بتوانند به نسبت و تحت همان شرایط حقوق مالی مذکور را استیفا نمایند (ماده 66 ل.ا.ق.ت.).

سهامی که جهت تعویض با اوراق قرضه صادر می‌شود مادام که این تعویض به عمل نیامده است تا انقضاء موعد یا مواعد اوراق قرضه‌ قابل تأمین و توقیف نخواهد بود (ماده 68 ل.ا.ق.ت.).

2. 2. اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام

«اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت» اوراق قابل معامله‌ وعده‌داری است که بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرسان شرکت (ماده 71 ل.ا.ق.ت.)، مجمع عمومی فوق‌العاده‌ای که اجازه انتشار این نوع از اوراق قرضه را‌می‌دهد شرایط و مهلتی را که طی آن دارندگان این‌گونه اوراق خواهند توانست این اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل کنند تعیین و اجازه افزایش سرمایه ‌حاصل از این تبدیل را به هیئت‌مدیره خواهد داد (ماده 69 ل.ا.ق.ت.).

هیئت‌مدیره شرکت بر اساس تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده‌ مذکور در پایان مهلت مقرر معادل مبلغ بازپرداخت اوراق قرضه‌ای که جهت تبدیل به سهام شرکت عرضه شده است سرمایه شرکت را افزایش داده و پس از ثبت این افزایش در مرجع ثبت شرکت‌ها‌ سهام جدید صادر و به دارندگان اوراق مذکور معادل مبلغ بازپرداخت نشده اوراقی که به شرکت تسلیم کرده‌اند سهام خواهد داد (ماده 70 ل.ا.ق.ت.).

2. 3. تشابه اوراق قرضه قابل‌تعویض و تبدیل به سهام

وجوه تشابه این دو نوع اوراق قرضه: (1) هر دو نوع اوراق قرضه با پیش‌بینی مقررات اساسنامه یا بنا به تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده صادر می‌گردد. (2) صدور هر دو نوع اوراق قرضه موجب افزایش سرمایه شرکت می‌شود. (3) صدور هر دو نوع اوراق قرضه نهایتاً منجر به افزایش تعداد سهامداران شرکت می‌شود. (4) حق تقدم سهامداران در خرید سهام قابل‌تعویض و قابل‌تبدیل به سهام شرکت خودبه‌خود از بین می‌رود (مواد 63 و 71 ل.ا.ق.ت.). (5) در هر دو نوع اوراق قرضه، شرایط جایگزینی ورقه قرضه با سهام باید در ورقه قرضه قید گردد و تعویض یا تبدیل ورقه قرضه با سهام تابع میل و رضایت دارنده ورقه است (مواد 64 و 71 ل.ا.ق.ت.).

2. 4. تفاوت اوراق قرضه قابل‌تعویض و تبدیل به سهام

وجوه تمایز این دو نوع اوراق قرضه: (1) در اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام، مجمع عمومی فوق‌العاده، افزایش سرمایه را هم‌زمان با اجازه انتشار اوراق قرضه تصویب می‌کند؛ اما در اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام، مجمع عمومی، اجازه افزایش سرمایه را به هیئت‌مدیره می‎دهد. (2) افزایش سرمایه شرکت هنگام صدور اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام حداقل برابر با مبلغ اوراق قرضه خواهد بود؛ اما در هنگام صدور اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت، افزایش سرمایه معادل مبلغ بازپرداخت نشده اوراق قرضه است. (3) افزایش سرمایه شرکت سهامی عام باید قبل از صدور اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام، توسط یک یا چند بانک یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده باشد؛ اما در اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام چنین امری صورت نمی‎گیرد. (4) سهامی که جهت تعویض با اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام صادر می‌شود تا زمانی که این تعویض صورت نگرفته است به‌عنوان وثیقه بانک‌ها یا مؤسسات مالی پذیره‌نویسی کننده افزایش سرمایه شرکت، در محل شرکت نگهداری شده و تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه، قابل تأمین و توقیف نیست؛ اما صدور سهام جدید برای مبادله با اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت، در پایان مهلت تعیین‌شده برای تبدیل اوراق به سهام، پس از مشخص شدن مبلغ بازپرداخت نشده اوراق قرضه، صادر شده و به دارندگان این‌گونه سهام تحویل داده می‌شود. (5) سهام صادرشده برای تعویض با اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام، سهام بانام خواهد بود؛ اما سهام صادره برای تبدیل با اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام می‌تواند بانام یا بی‌نام باشد.

3. اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام

‌فقط شرکت‌های سهامی عام می‌توانند اوراق مشارکت قابل‌تبدیل یا تعویض با سهام منتشر کنند. شرایط و نحوه تبدیل و تعویض ‌این قبیل اوراق طبق آیین‌نامه اجرایی این قانون خواهد بود (ماده 6 قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 30. 6. 1376). ماده 39 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398 مقید می‌کند که صرفاً شرکت‌های سهامي عام پذیرفته‌شده نزد بورس و يا بازارهاي خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران مصوب 1384 با رعايت ضوابط مربوط می‌توانند اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام و يا تعويض با سهام منتشر نمايند.

اعطای هرگونه امتیازی از سوی ناشر به دارندگان اوراق مشارکت ازجمله اختیار تعویض با سهام و یا تبدیل اوراق مشارکت به سهام و تخفیفات فروش منوط به موافقت بانک مرکزی/سازمان بورس (نهاد ناظر) می‌باشد. اعطای این‌گونه امتیازات ازجمله تعهداتی به‌حساب می‌آید که باید به‌موقع ایفا گردد و تأخیر یا عدم اعطای آن مشمول وجه التزامی متناسب با خسارت ناشی از تأخیر زمانی و افزایش قیمت خواهد بود. وجه التزام در زمان انتشار توسط ناشر پیشنهاد و از سوی نهاد ناظر تأیید می‌گردد. نظارت بر حسن اجرای این ماده بر عهده امین می‌باشد (ماده 12 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

«امین» شخص حقوقی است که با موافقت بانک مرکزی/سازمان بورس (نهاد ناظر) از بین سازمان حسابرسی یا حسابرسان معتمد عضو جامعه‌ حسابداران رسمی ایران انتخاب می‌شود (بند (12) ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

شرايط مشاركت و ترتيب تبديل و يا تعويض اوراق مشاركت به سهام بايد در ویژگی‌های آن قيد شود. تبديل و تعويض اوراق مشاركت به سهام منوط به درخواست دارنده اوراق است (ماده 46 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

3. 1. اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام

«اوراق مشاركت قابل‌تعویض با سهام» اوراق مشاركتي است كه توسط شرکت‌های سهامي عام منتشر و دارنده اوراق در سررسيد نهايي و يا مواعدي كه در شرايط انتشار درج می‌شود، می‌تواند با سهام در تملك شرکت ناشر این اوراق مربوط به ساير شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس يا بازارهاي خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران مصوب 1384 تعويض نمايد (بند (9) ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

شرکت‌های سهامی عام ناشر این اوراق موظف است در مورد اوراق مشاركت قابل‌تعویض با سهام حداقل به ميزان سهام تعهدشده در اوراق مزبور، موجودي سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده نزد بورس و يا بازارهاي خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران مصوب 1384 را تا سررسيد نهايي اوراق نگهداري نمايد (ماده 40 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

2.3. اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام

«اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام» اوراق مشاركتي است كه توسط شرکت‌های سهامي عام منتشر و در سررسيد نهايي، زمان تحقق افزايش سرمايه و يا مواعدي كه در شرايط انتشار درج می‌شود، به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشاركت يا سهام شرکت ناشر تبديل می‌شود (بند (10) ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

در مورد اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام مجمع عمومي فوق‌العاده شركت مربوط به پيشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرس يا بازرسان شركت اجازه انتشار اوراق مشاركت را صادر نموده و شرايط و مهلتي را كه طي آن دارندگان این‌گونه اوراق مشاركت خواهند توانست اوراق خود را به سهام شركت تبديل كنند، تعيين و اختيار افزايش سرمايه را به هیئت‌مدیره خواهد داد (ماده 41 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

هیئت‌مدیره شركت بر اساس تصميم مجمع عمومي فوق‌العاده مذكور در پايان مهلت مقرر معادل مبلغ اسمي بازپرداخت نشده اوراق مشاركتي كه جهت تبديل به سهام شركت عرضه شده است، سرمايه شركت را افزايش داده و پس از ثبت اين افزايش در مرجع ثبت شرکت‌ها سهام جديد صادر خواهد كرد و به دارندگان اوراق مذكور معادل مبلغ بازپرداخت نشده اوراقي كه به شركت تسليم کرده‌اند سهام خواهد داد (ماده 42 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

از تاريخ تصميم مجمع عمومي فوق‌العاده مذكور تا سررسيد نهايي اوراق مشاركت يا زمان تحقق افزايش سرمايه موضوع اوراق مشاركت، شركت نمی‌تواند اوراق مشاركت جديد قابل‌تبدیل به سهام منتشر كند، درصورتی‌که شركت نسبت به كاهش يا افزايش سرمايه يا بازخريد سهام اقدام نمايد، يا اقدام به تقسيم اندوخته كند يا در نحوه تقسيم منافع تغييراتي بدهد. موارد فوق شامل سهامي كه دارندگان اوراق مشاركت درنتیجه تبديل اوراق خود دريافت می‌دارند نيز می‌شود، دارندگان این‌گونه اوراق مشاركت از همان موقع انتشار اوراق مذكور، سهامدار شركت محسوب می‌شوند (ماده 43 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

از تاريخ تصميم مجمع عمومي فوق‌العاده مذكور تا سررسيد نهايي اوراق مشاركت يا زمان تحقق افزايش سرمايه موضوع اوراق مشاركت، صدور سهام جديد درنتیجه انتقال اندوخته سرمايه و به‌طورکلی دادن سهام يا تخصيص يا پرداخت وجه به سهامداران تحت عناويني از قبيل جايزه يا منافع انتشار سهام ممنوع خواهد بود؛ مگر آن‌که حقوق دارندگان اوراق مشاركت كه متعاقباً اوراق خود را به سهام شركت تبديل می‌کنند به نسبت سهامي كه درنتیجه تبديل مالك می‌شوند، حفظ شود. به اين منظور، شركت بايد تدابير لازم را اتخاذ كند تا دارندگان اوراق مشاركت كه متعاقباً اوراق خود را به سهام شركت تبديل می‌کنند بتوانند به نسبت و تحت همان شرايط حقوق مالي مذكور را استيفا نمايند (ماده 44 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

با تصويب مجمع عمومي فوق‌العاده شركت مبني بر انتشار اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام، حق تقدم سهامداران فعلي شركت، منتفي خواهد بود (ماده 45 آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398).

بنابراین مورد تصمیم بر انتشار اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام نیز به مورد تصویب مجمع عمومي فوق‌العاده به سلب حق تقدم صاحبان سهام نسبت به پذیره‌نویسی تمام یا قسمتی از سهام جدید مقرر در ماده 167 ل.ا.ق.ت. اضافه می‌گردد؛ با این تفاوت که سلب حق تقدم سهامداران قبلی شرکت در خرید سهام قابل‌تبدیل با اوراق مشارکت بدون هیچ تشریفاتی و خودبه‌خود انجام می‌گردد.

4. مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام

«اوراق قرضه یا مشارکت ساده» اوراقي است كه پس از انتشار تغيير صورت نمی‌دهد و تا استرداد كامل وجه آن به‌صورت ورقه قرضه یا مشارکت باقي می‌ماند. «اوراق قرضه یا مشارکت مركب» اوراقي است كه متضمن امتيازات مضاعفي براي دارنده آن است كه در قانون پیش‌بینی شده است؛ مانند قابليت تعويض و تبديل اين اوراق به سهام.

امکان نشر اوراق قرضه قابل‌تبدیل و تعويض با سهام براي شركت سهامي عام مقرر شده است؛ ولی صرفاً شرکت‌های سهامي عام پذیرفته‌شده نزد بورس و يا بازارهاي خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران مصوب 1384 با رعايت ضوابط مربوط می‌توانند اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام و يا تعويض با سهام منتشر نمايند.

«اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت» اوراق قابل معامله‌ وعده‌داری است که مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت سهامی عام هم‌زمان با اجازه افزایش سرمایه شرکت، مجوز انتشار این اوراق را هم تصویب می‌کند ‌و دارنده این نوع ورقه قرضه در هر موقع قبل از سررسید آن می‌تواند تحت شرایط و به ترتیبی که در ورقه قید شده است آن را با سهام شرکت که پیش‌تر به‌وسیله یک یا چند بانک و یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده، تعویض نماید. «اوراق مشاركت قابل‌تعویض با سهام» اوراق مشاركتي است كه توسط شرکت‌های سهامي عام منتشر و دارنده اوراق در سررسيد نهايي و يا مواعدي كه در شرايط انتشار درج می‌شود، می‌تواند با سهام در تملك شرکت ناشر این اوراق مربوط به ساير شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس يا بازارهاي خارج از بورس تعويض نمايد.

بنابراین «اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت» منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر می‌گردد؛ زیرا این اوراق با سهام شرکت سهامی عام ناشر قابل‌تعویض است و درواقع اوراق قرضه قابل‌تعویض با «سهام شرکتِ ناشر این اوراق» می‌باشد؛ ولی «اوراق مشاركت قابل‌تعویض با سهام» منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر نمی‌گردد؛ زیرا این اوراق با سهام در تملك شرکت ناشر این اوراق مربوط به ساير شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس يا بازارهاي خارج از بورس قابل‌تعویض است و درواقع اوراق مشاركت قابل‌تعویض با «سهام شرکتِ غیرناشر این اوراق» می‌باشد.

«اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت» اوراق قابل معامله‌ وعده‌داری است که بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرسان شرکت، مجمع عمومی فوق‌العاده‌ای که اجازه انتشار این نوع از اوراق قرضه را‌ می‌دهد شرایط و مهلتی را که طی آن دارندگان این‌گونه اوراق خواهند توانست این اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل کنند تعیین و اجازه افزایش سرمایه ‌حاصل از این تبدیل را به هیئت‌مدیره خواهد داد. «اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام» اوراق مشاركتي است كه توسط شرکت‌های سهامي عام منتشر و در سررسيد نهايي، زمان تحقق افزايش سرمايه و يا مواعدي كه در شرايط انتشار درج می‌شود، به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشاركت يا سهام شرکت ناشر تبديل می‌شود.

بنابراین «اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت» منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر می‌گردد؛ زیرا این اوراق با سهام شرکت سهامی عام ناشر قابل‌تبدیل است و درواقع اوراق قرضه قابل‌تبدیل با «سهام شرکتِ ناشر این اوراق» می‌باشد؛ ولی «اوراق مشاركت قابل‌تبدیل به سهام» الزاماً منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر نمی‌گردد؛ زیرا این اوراق علاوه بر سهام شرکت سهامی عام ناشر، به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشاركت نیز قابل‌تبدیل است و درواقع اوراق مشارکت قابل‌تبدیل با «سهام شرکتِ ناشر این اوراق» می‌تواند باشد یا نباشد.

نتیجه

اگرچه صدور اوراق قرضه به‌موجب نظريه شماره 2058. 30. 85 مورخ 28. 11. 1385 شوراي نگهبان خلاف شرع اعلام گردیده است؛ در این نوشتار به جهت تبیین بهتر اوصاف اوراق مشارکت مرکب (قابل‌تعویض و تبدیل به سهام) مقرر در قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت مصوب 30. 6. 1376 و آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب 8. 10. 1398 با اوصاف اوراق قرضه مرکب (قابل‌تعویض و تبدیل به سهام) مقرر در لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب 24. 12. 1347 مقایسه شد.

حاصل این مقایسه آن شد که ناشر اوراق مشارکت مرکب همانند اوراق قرضه مرکب صرفاً شرکت سهامی عام باید باشد که البته نزد بورس و يا بازارهاي خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران مصوب 1384 پذیرفته شده باشد؛ با این تفاوت که انتشار اوراق قرضه مرکب، قابل‌تعویض با سهام و قابل‌تبدیل به سهامِ شرکت سهامی عام ناشر این اوراق اساساً منجر به افزایش سرمایه آن شرکت می‌گردد؛ ولی انتشار اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام اساساً و انتشار اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام الزاماً منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر این اوراق نمی‌گردد.